Ο όρος «σύνδρομο του απατεώνα», ή αλλιώς φαινόμενο του απατεώνα, επινοήθηκε από τις ψυχολόγους Πολίν Κλανς και Σούζαν Ίμες το 1978, που διέκριναν ένα συγκεκριμένο μοτίβο σε άτομα με πολύ υψηλές προσωπικές προσδοκίες, αλλά και σε όσους τα έβαζαν με τον εαυτό τους όταν δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν σ’ αυτές.
Αν και το σύνδρομο του απατεώνα είναι κάτι που ακούμε συχνά στα μίντια, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε διάφορες συζητήσεις, αξίζει να εξετάσουμε τον αρχικό ορισμό του που περιλαμβάνει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
• Αισθάνεστε ότι προσποιείστε σε τουλάχιστον έναν βασικό τομέα της ζωής σας (δουλειά, ρόλος γονιού, σχέσεις κ.λπ.) και φοβάστε ότι θα σας «ανακαλύψουν».
• Πιστεύετε πραγματικά ότι θα τα κάνετε θάλασσα σε κάτι και, όταν διαψεύδεστε και πηγαίνουν όλα καλά, νιώθετε έκπληξη και ανακούφιση.
• Τρέμετε τις αξιολογήσεις των προϊσταμένων ή των συναδέλφων σας ή φοβάστε μην ακούσετε τυχαία κάποιο σχόλιο για σας γιατί είστε βέβαιοι ότι οι άλλοι σας κρίνουν αρνητικά.
• Όταν λαμβάνετε θετικά σχόλια, φιλοφρονήσεις και επαίνους, έχετε την τάση να τα αποδιώχνετε και να ντρέπεστε λίγο.
•Όταν κάτι εξελίσσεται καλά, το αποδίδετε στην τύχη ή σε άλλες εξωτερικές δυνάμεις αντί να πάρετε τα εύσημα για την καλή δουλειά.
• Αισθάνεστε ενοχές ή και λίγο φόβο όταν πετυχαίνετε ή κερδίζετε κάποιο προνόμιο – και πολλές φορές σαμποτάρετε τον εαυτό σας, συνειδητά ή μη.
• Ωστόσο η αποτυχία σάς τρομάζει. Έτσι, έχετε την τάση να αφήνετε τα πράγματα για την τελευταία στιγμή και στη συνέχεια να αισθάνεστε υπερβολικά αγχωμένοι για το έργο που έχετε αναλάβει.
• Νιώθετε ότι οι άλλοι είναι από τη φύση τους καλύτεροι και προσπαθείτε να τους φτάσετε σε κάτι (ενώ στην πραγματικότητα νιώθετε ότι δεν είστε καθόλου καλοί).
• Οι άλλοι ίσως σας βλέπουν σαν «υπεράνθρωπους», κάτι που εσείς δεν νιώθετε ούτε κατά διάνοια.
Ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που θεωρούνται «επιτυχημένοι» βιώνουν το σύνδρομο του απατεώνα, τουλάχιστον προτού συνειδητοποιήσουν τα μικροτραύματα που το προκαλούν.
Το πρόβλημα με το σύνδρομο του απατεώνα είναι ότι στην καλύτερη περίπτωση είναι ένας πολύ δυσάρεστος τρόπος να ζούμε και στη χειρότερη οδηγεί σε σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας. Για αρκετά χρόνια οι ειδικοί θεωρούσαν ότι το εν λόγω σύνδρομο ήταν αποκλειστικό γνώρισμα των γυναικών, αλλά οι έρευνες απέδειξαν το αντίθετο. Το σύνδρομο του απατεώνα επηρεάζει άντρες και γυναίκες, ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη, κουλτούρα, εθνικότητα και σεξουαλική ταυτότητα, αλλά είναι γεγονός ότι οι πιο περιθωριοποιημένες ομάδες βιώνουν εντονότερα την αυτοαμφισβήτηση (περισσότερα παρακάτω). Η ιστορία, οι κοινωνικές νόρμες και οι πολιτισμικές δομές παίζουν τον ρόλο τους και πολλές φορές δημιουργούν μικροτραύματα. Πράγματι, έως και το 70% των ανθρώπων θα βιώσουν το συγκεκριμένο φαινόμενο κάποια στιγμή στη ζωή τους, και αναμφίβολα οδηγεί σε μια ζωή χωρίς πληρότητα, όπου κανείς δυσκολεύεται ή το βρίσκει αδύνατον να αποδεχτεί ότι αξίζει όσα έχει πετύχει.
Μικροεπιθέσεις και μικροτραύματα
Ο παρακάτω ορισμός από τον δρα Ντέρλαντ Γουίνγκ Σου, καθηγητή ψυχολογίας και εκπαιδευτικό στο Teachers College του πανεπιστημίου Columbia, συνοψίζει τέλεια την έννοια των μικροεπιθέσεων: «Οι μικροεπιθέσεις είναι οι καθημερινές προσβολές, αγένειες, ταπεινώσεις, υποτιμήσεις και απαξιώσεις που βιώνουν συγκεκριμένες ομάδες-στόχοι στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις τους με καλοπροαίρετα άτομα τα οποία δεν αντιλαμβάνονται ότι επιδίδονται σε προσβλητικές ή μειωτικές συμπεριφορές» – και όπως όλα τα μικροτραύματα συσσωρεύονται και προκαλούν ζημιά. Μήπως ορισμένες από τις παρακάτω δηλώσεις μικροεπιθέσεων σας φαίνονται οικείες;
• «Μα φαίνεσαι τόσο καλά!»
• «Μα τα έχεις πάει πολύ καλά, αν σκεφτείς από πού ξεκίνησες».
• «Ναι, αλλά από πού κατάγεσαι;»
• «Α, τι ωραία που μπορείς και κάνεις το τάδε ή το δείνα παρά την κατάστασή σου».
• «Είναι ο σύζυγός σας σπίτι;»
• «Απλώς δεν παρατηρώ το χρώμα του άλλου».
Οι μικροεπιθέσεις, λοιπόν, είναι ένα είδος μη συνειδητής προκατάληψης που συνήθως βλάπτει ακούσια τον άλλον, αφού μεταδίδουν μια έμμεση προσβολή ή υποτίμηση.
Είναι ένα πιο ήπιο είδος διακρίσεων, παρόλα αυτά όμως, μπορεί να έχουν σημαντικές συνέπειες, που οδηγούν στην αυτοαμφισβήτηση, στο σύνδρομο του απατεώνα αλλά και σε ψυχική κόπωση, αφού ο αποδέκτης προσπαθεί να καταλάβει γιατί μια τέτοια δήλωση τον έκανε να αισθανθεί τόσο υποτιμημένος.
Το μειωτικό κομπλιμέντο
Όταν εξετάσαμε τις μικροεπιθέσεις ως λόγο που ορισμένες ομάδες εμφανίζουν συχνότερα το σύνδρομο του απατεώνα, η Κέλι μου εκμυστηρεύθηκε ότι είχε κερδίσει μια θέση σε ένα πρότυπο πρόγραμμα εκπαίδευσης αλλά και υποτροφία για τις σπουδές της όχι μόνο με βάση τους βαθμούς της αλλά και το κοινωνικο-οικονομικό προφίλ της. Είπε ότι ένιωθε πάντοτε άβολα για αυτό και ότι ίσως δεν είχε πραγματικά κερδίσει την επιτυχία της. Η Κέλι θυμήθηκε πόσες φορές της έλεγαν «Τι τυχερή ήσουν που πήρες αυτή την υποτροφία» και «Μα τα πήγες πολύ καλά, αν σκεφτείς…» – κάτι που υπονοούσε ότι η επιτυχία της δεν είχε σχέση με τις ακαδημαϊκές επιδόσεις της, τη σκληρή δουλειά ή τις ικανότητές της, αλλά ότι τα είχε καταφέρει με αθέμιτο τρόπο και όχι μέσα από τις ατελείωτες ώρες μελέτης και τις θυσίες που χρειάστηκε να κάνει για να ακολουθήσει τη συγκεκριμένη καριέρα.
Η Κέλι μού είπε επίσης ότι ένιωθε άβολα με την επιτυχία της, αλλά ήταν κάτι που δεν το είχε συζητήσει με κανέναν άλλον, ούτε στη δουλειά ούτε στο σπίτι, γιατί δεν ήθελε να καταλάβουν ότι τόσο καιρό «προσποιούταν». Έτσι, δεν είχε ποτέ την ευκαιρία να ακούσει κάποια άλλη άποψη, ούτε να τη βοηθήσουν να αμφισβητήσει τις σκέψεις που προκαλούσαν τα μικροτραύματα των μικροεπιθέσεων και, έτσι, όποτε τα συμπτώματα του συνδρόμου του απατεώνα γίνονταν εντονότερα, της έρχονταν στο μυαλό αυτά τα «μειωτικά κομπλιμέντα».
Ήταν μια σημαντική συνειδητοποίηση και τις βδομάδες που ακολούθησαν η Κέλι βίωσε ένα εύρος συναισθημάτων, όπως θυμό για τις μικροεπιθέσεις, ανακούφιση που φαινόταν να υπάρχει συγκεκριμένη αιτία (ή αιτίες) για το σύνδρομο του απατεώνα, αλλά και μια δόση μελαγχολίας για όλον αυτό τον χρόνο που είχε χάσει αμφισβητώντας τον εαυτό της.
Η Κέλι είπε: «Πάντα πίστευα ότι είχε να κάνει με κάτι μέσα μου, ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με μένα, και ότι δεν είχαν σχέση οι εμπειρίες μου». Αυτό δείχνει για άλλη μια φορά ότι τα μικροτραύματα (οι μικροεπιθέσεις είναι ένα είδος μικροτραυμάτων) μπορεί να είναι σχεδόν ανεπαίσθητα, και ως εκ τούτου ύπουλα. Σχόλια και αλληλεπιδράσεις που επιφανειακά μοιάζουν θετικά, αλλά σας αφήνουν μια δυσάρεστη γεύση στο στόμα, δημιουργούν μεγάλη εσωτερική ένταση. Η μικροεπιθετικότητα μπορεί επίσης να εκδηλώνεται με κάποια συμπεριφορά. Για παράδειγμα, η Κάι δεχόταν συνέχεια διακοπές όταν μιλούσε σε επαγγελματικές συναντήσεις, κάτι που δεν φαινόταν να συμβαίνει σε κανέναν άλλον, και έτσι η αυτοαμφισβήτηση άρχισε να ριζώνει μέσα της. Η συνεχής έκθεση σε αυτά τα μικροτραύματα είναι διαβρωτική και προκαλεί προβλήματα όπως το σύνδρομο του απατεώνα, αφού κάποιος που τον διακόπτουν συνέχεια αρχίζει να αμφιβάλλει όχι μόνο αν τον ακούει κανείς, αλλά και αν έχει εντέλει κάτι σημαντικό να πει. Πρόκειται λοιπόν για μια μορφή ακούσιων μικροεπιθέσεων που, αν δεν πάρουμε τα μέτρα μας, με τον καιρό μπορεί να μετατραπεί σε ήπιο εκφοβισμό.
Έχουμε πάρα πολλά σημεία αναφοράς
Εκτός από τις μη συνειδητές προκαταλήψεις των άλλων που μας προκαλούν μικροτραύματα, έχουμε και πολλούς εγγενείς μηχανισμούς για να τα βάζουμε με τον εαυτό μας. Ένας από τους πλέον συνηθισμένους στις μέρες μας είναι η τάση να συγκρινόμαστε με τους άλλους. Ήταν κάτι που παλαιότερα αποτελούσε εξελικτικό πλεονέκτημα, αφού οι πρώτοι άνθρωποι είχαν ανάγκη τον συγκεκριμένο μηχανισμό για την επιβίωσή τους – την ικανότητα δηλαδή να συγκρίνουν αστραπιαία χωρίς συνειδητή σκέψη τον εαυτό τους με τον αντίπαλο και είτε να συμπεραίνουν ότι ήταν πιο μεγαλόσωμοι ή πιο δυνατοί και άρα θα μπορούσαν πιθανώς να κερδίσουν σε μια μάχη, είτε να θεωρήσουν τον εαυτό τους ως τον πιο αδύναμο και να αποφύγουν τον κίνδυνο. Ήταν κάτι εξαιρετικά χρήσιμο για τους πρωτόγονους ανθρώπους αφού εξοικονομούσε πολύτιμα δευτερόλεπτα που εάν χάνονταν μπορεί να οδηγούσαν ακόμη και στον θάνατο.
Αυτό φυσικά είναι υπεραπλουστευτικό και υπάρχουν αμέτρητα χαρακτηριστικά μας να συγκρίνουμε με των άλλων, αλλά ακόμα και αν γυρίσουμε πίσω μια ή δύο γενιές, συναντούσαμε μόνο τα άτομα της οικογένειας και της κοινότητάς μας και τους συναδέλφους στη δουλειά, όχι πολλούς άλλους. Πλέον όμως, μέσα από την οθόνη του κινητού μας μπορούμε να συγκριθούμε με δισεκατομμύρια ανθρώπους. Και επειδή από εξελικτική άποψη είναι πιο επικίνδυνο να υποτιμήσουμε έναν ανώτερο αντίπαλο, είμαστε προγραμματισμένοι να συγκρινόμαστε με όσους είναι καλύτεροι από μας και όχι με τους κατώτερούς μας. Έχουμε δηλαδή μια έμφυτη τάση να εστιάζουμε σε όσους θεωρούμε πως υπερτερούν σε κάτι, ένας καταπληκτικός μηχανισμός για τους πρώτους ανθρώπους αλλά είναι μάλλον επιζήμιος στον διαδικτυακό κόσμο όπου τα προφίλ και οι φωτογραφίες είναι ρετουσαρισμένες, φιλτραρισμένες και βελτιωμένες.
Στην ψυχολογία τα απειράριθμα αυτά σημεία σύγκρισης τα αποκαλούμε «σημεία αναφοράς» και πραγματικά δεν τελειώνουν ποτέ, αφού οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι σχεδιασμένοι να τα πολλαπλασιάζουν
Σε έρευνες που έγιναν στο Πανεπιστήμιο της Ναβάρα, διαπιστώθηκε ότι έχουμε μια τάση να ωραιοποιούμε τις κατευθύνσεις που δεν πήραμε και τις επιλογές που δεν κάναμε στη ζωή. Και ισχύει από κάτι εντελώς αθώο όπως να ζηλεύουμε το πιάτο που παρήγγειλε κάποιος άλλος στο εστιατόριο, μέχρι κάτι πολύ σοβαρό, όπως να μετανιώνουμε για την καριέρα ή τον σύντροφο που επιλέξαμε ή ακόμη και για την απόκτηση παιδιών. Και σε κάθε τέτοιες, φαινομενικά ασήμαντες, αλλά καθοριστικές στιγμές, επειδή δεν ζήσαμε αυτές τις εναλλακτικές διαδρομές, ίσως τις ωραιοποιούμε και αγνοούμε το γεγονός ότι και αυτές οι επιλογές θα είχαν τις δικές τους δυσκολίες, μεταβατικές περιόδους και απογοητεύσεις. Υπερεκτιμάμε μονίμως πόσο καλό θα μπορούσε να ήταν κάτι – και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το επιτείνουν.
Αποδοχή
Για να βοηθήσω την Κέλι να το καταλάβει αυτό, χρησιμοποίησα την άσκηση Και λοιπόν; Ίσως στην αρχή ακούγεται κάπως σκληρή, αλλά αξίζει να κάνετε υπομονή, αφού είναι ένας απίστευτα απλός και γρήγορος τρόπος για να φτάσετε στη ρίζα του προβλήματος – και, το σημαντικότερο, να βρείτε τη ρίζα του συναισθήματος που συμβάλλει στην ψυχολογική δυσφορία που αισθάνεστε.
Αρχικά, αναφέρετε το ζήτημα που σας απασχολεί.
Το πρόβλημα: Δεν ξέρω αν έπρεπε να πάρω την υποτροφία και να ακολουθήσω αυτή την καριέρα.
- Και λοιπόν;
- Απάντηση: Δεν μου φαίνεται σωστό το γεγονός ότι μου δόθηκε υποτροφία και επίσης δεν είμαι σίγουρη για την καριέρα που ακολούθησα.
- Ναι, και λοιπόν;
- Απάντηση: Θα μπορούσε να την είχε πάρει κάποιος άλλος καλύτερος από μένα.
- Και λοιπόν;
- Απάντηση: Είναι σαν να την έκλεψα από κάποιον που την άξιζε περισσότερο.
- Και λοιπόν;
- Απάντηση: Δεν μου άξιζε γιατί δεν νιώθω ικανοποιημένη με την καριέρα μου.
Η απάντηση: Νιώθω ότι δεν μου αξίζει η επιτυχία μου.
Τα αισθήματα που προκαλεί: ενοχές, ντροπή, απέχθεια για τον εαυτό μας.
Όπως είπα, η συγκεκριμένη τεχνική ίσως σας φανεί σκληρή και ανάλγητη, για αυτό προσθέστε λίγο χιούμορ φέρνοντας στο μυαλό σας τη φωνή κάποιου φίλου σας! Πραγματικά είναι ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος να εντοπίσετε τα συναισθήματα που υποβόσκουν και διαιωνίζουν τα μικροτραυματικά μοτίβα όπως το σύνδρομο του απατεώνα – και μόλις αυτά τα συναισθήματα έρθουν στην επιφάνεια, η πρόοδός σας στη φάση της Αποδοχής θα είναι αλματώδης.
Ενοχή – κατονομάστε την, μην ντρέπεστε
Πλέον βρισκόμαστε κοντά στην Αποδοχή. Αποδείχθηκε ότι οι μικροεπιθέσεις που είχε βιώσει η Κέλι όλα αυτά τα χρόνια είχαν αγγίξει ένα βαθύ, λανθάνον αίσθημα ενοχής που ένιωθε για την επιτυχία της – ή, πιο συγκεκριμένα, για τη βοήθεια που είχε λάβει με τη μορφή υποτροφίας για να φτάσει εκεί. Το να κατονομάσουμε επιτέλους το συναίσθημα της «ενοχής» μάς επέτρεψε να το αντιμετωπίσουμε κατά μέτωπο. Η Κέλι ένιωθε ενοχές για την υποτροφία και θεωρούσε ότι δεν της άξιζε πραγματικά η επιτυχία γιατί είχε δεχτεί αυτό το «δεκανίκι». Εξετάσαμε κατά πόσο το αίσθημα ενοχής ήταν δικαιολογημένο ή όχι από την άποψη εάν είχε κάνει κάτι λάθος. Εδώ ήταν σημαντικό για την Κέλι να αφιερώσει χρόνο και να επεξεργαστεί την ερώτηση και να μην αφήσει τον εσωτερικό επικριτή της να πάρει τον έλεγχο.
Δράση
Για το σύνδρομο του απατεώνα το καλύτερο είναι να χρησιμοποιήσετε ένα μείγμα από αποτελεσματικές τεχνικές άμεσης δράσης που μπορείτε να εφαρμόσετε τώρα για να χαμηλώσετε την ένταση του εσωτερικού απατεώνα, και από πιο μακροπρόθεσμες μεθόδους που στόχο έχουν να ανακτήσετε την αυτοπεποίθησή σας και να ενισχύσετε το αίσθημα της αυτοεκτίμησης.
Γρήγορες συμβουλές και λύσεις απέναντι στη αυτοαμφισβήτηση
Μίνι δημοσκόπηση
Δεν είμαστε πάντοτε ο καλύτερος κριτής του εαυτού και των αρετών μας, κάτι που ίσως κάνει εντονότερο το σύνδρομο του απατεώνα. Πάρτε λοιπόν το κινητός σας, βρείτε τρία τουλάχιστον άτομα που σέβεστε και εμπιστεύεστε και ζητήστε τους να σας πουν ποιες είναι οι τρεις βασικές αρετές σας και γιατί πιστεύουν ότι τις έχετε. Συγκεντρώστε τις απαντήσεις και δείτε αν μπορείτε να διακρίνετε κάποιο κοινό μοτίβο. Το σημαντικότερο βέβαια είναι να απολαύσετε τα θετικά σχόλια!
Ενδυναμωτική στάση
Το βίντεο με την ενδυναμωτική σωματική στάση της κοινωνικής ψυχολόγου και ερευνήτριας Έιμι Κάντι έγινε viral γιατί η τεχνική είναι πολύ εύκολη και μπορείτε να την κάνετε όπου και αν βρίσκεστε. Η θεωρία είναι ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα του σώματος για να ενισχύσουμε την αυτοπεποίθησή μας, και στις έρευνές της η Κάντι διαπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες όχι μόνο ένιωθαν πιο έτοιμοι να αντεπεξέλθουν στις προκλήσεις, αλλά και ότι οργανικά τα επίπεδα τεστοστερόνης αυξάνονταν, η κορτιζόλη μειωνόταν και ορισμένοι επέδειξαν ακόμη και εντονότερη τάση να ρισκάρουν. Έτσι, την επόμενη φορά που θα βρεθείτε σε μια κατάσταση που θα χρειάζεστε να πάρετε δύναμη, σταθείτε πατώντας γερά στο έδαφος, βάλτε τα χέρια στους γοφούς και κρατήστε το κεφάλι ευθεία μπροστά. Μπορείτε να το κάνετε κάπου μόνοι σας για δύο λεπτά (ακόμα και στην τουαλέτα) ή να χρησιμοποιήσετε αντίστοιχες στάσεις σε σημαντικές συναντήσεις για να αποκτήσετε αυτοπεποίθηση, καταλαμβάνοντας όσο το δυνατόν περισσότερο χώρο «απλώνοντας» το κορμί σας και τεντώνοντας τα άκρα σας. Ίσως μάλιστα αναγνωρίσετε τη συγκεκριμένη σωματική στάση από ανθρώπους με κύρος και αυτοπεποίθηση που γνωρίζετε. Και δεν είναι καθόλου κακή ιδέα να τους μιμηθείτε.
Γίνετε σύμβουλος, όχι επικριτής του εαυτού σας
Ο επικριτικός εσωτερικός διάλογος είναι χαρακτηριστικό σημάδι του συνδρόμου του απατεώνα, που συχνά πηγάζει από μικροτραύματα. Ωστόσο, μπορούμε να αντικαταστήσουμε αυτή τη φωνή της αυτοκριτικής με τη φωνή της αυτο-συμβουλευτικής. Δουλειά του συμβούλου επιτυχίας δεν είναι να μας ηρεμεί, αλλά να μας ενθαρρύνει ανάλογα με τα δυνατά σημεία μας. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα σας έρθει στο μυαλό μια σκέψη όπως «Δεν έχεις ιδέα τι κάνεις, είσαι άχρηστος!» σβήστε τη βάζοντάς σας τις φωνές, του τύπου «Έχεις τόσα να προσφέρεις και σου αξίζει να είσαι εδώ!». Και ολοκληρώστε επαναλαμβάνοντας στον εαυτό σας: «Το ʼχεις!».
*Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Μικρά Τραύματα της Dr. Meg Arroll.
Διαβάστε τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.
Διαβάστε επίσης: