Τα χρόνια διδάσκουν πολλά που οι μέρες ποτέ δεν ξέρουν -Ραλφ Γουάλντο Έμερσον.
Σχεδόν όλοι μας έχουμε βιώσει κάτι παρόμοιο με τα ακόλουθα σενάρια:
Κάποιος που μας είναι απαραίτητος ή εξαρτιόμαστε από αυτόν δεν μας δίνει την απαιτούμενη προσοχή, δεν απαντάει στα τηλεφωνήματά μας. Απογοητευμένοι από τη συμπεριφορά του, του εκφράζουμε τα συναισθήματά μας ή εντείνουμε τις προσπάθειες να του αποσπάσουμε την επιθυμητή αντίδραση. Ή συναντούμε ένα πρόβλημα, ένα σχέδιό μας δεν πηγαίνει καλά, κι έτσι αποφασίζουμε να ακολουθήσουμε μια στρατηγική και λαμβάνουμε τα κατάλληλα μέτρα. Ή ένα νέο πρόσωπο εμφανίζεται στη ζωή μας και μας γοητεύει με τη φρεσκάδα και τη γοητεία του και γινόμαστε φίλοι. Περνούν εβδομάδες και αναγκαζόμαστε να επανεξετάσουμε τι είχε συμβεί και πώς είχαμε αντιδράσει.
Νέες πληροφορίες έρχονται στο φως. Εκείνος ο άνθρωπος που δεν απαντούσε στα τηλεφωνήματά μας πνιγόταν στη δουλειά. Αν περιμέναμε και δεν ήμαστε τόσο ανυπόμονοι, θα είχαμε αποφύγει να διώξουμε έναν πολύτιμο σύμμαχο. Το πρόβλημα που προσπαθήσαμε να λύσουμε δεν ήταν στ’ αλήθεια τόσο πιεστικό και με τη βιασύνη μας κάναμε τα πράγματα χειρότερα. Έπρεπε να είχαμε περισσότερα στοιχεία στη διάθεσή μας πριν αντιδράσουμε. Και, εντέλει, εκείνος ο νέος φίλος αποδεικνύεται όχι ιδιαίτερα γοητευτικός. Αντίθετα, σε λίγο καιρό αποκαλύπτεται ότι είναι ένας επικίνδυνος κοινωνιοπαθής και μας παίρνει χρόνια να απαλλαγούμε από τις συνέπειες της συναναστροφής μας μαζί του. Αν κρατούσαμε λίγο μεγαλύτερη απόσταση, θα βλέπαμε τα προειδοποιητικά σημάδια πριν να είναι πολύ αργά.
Εξετάζοντας τη ζωή μας, βλέπουμε ότι έχουμε την τάση να είμαστε ανυπόμονοι και να αντιδρούμε υπερβολικά. Παρατηρούμε μοτίβα συμπεριφοράς που μας διαφεύγουν τη στιγμή της εκδήλωσής τους, αλλά αργότερα τα βλέπουμε με σαφήνεια.
Αυτό σημαίνει ότι στο παρόν δεν έχουμε την ικανότητα να βάλουμε τα πράγματα στις σωστές τους διαστάσεις. Με το πέρασμα του χρόνου, αποκτούμε περισσότερες πληροφορίες και βλέπουμε μεγαλύτερο μέρος της αλήθειας. Αυτό που μας ήταν αόρατο εκ των υστέρων γίνεται ορατό. Ο χρόνος είναι ο μεγαλύτερος δάσκαλος επειδή αποκαλύπτει την πραγματικότητα.
Μπορούμε να το συγκρίνουμε με το ακόλουθο οπτικό φαινόμενο: Στους πρόποδες ενός βουνού, μέσα σ’ ένα πυκνό δάσος, δεν υπάρχει δυνατότητα να δούμε τι υπάρχει γύρω μας ή να χαρτογραφήσουμε το περιβάλλον. Βλέπουμε μόνο ό,τι είναι μπροστά στα μάτια μας. Αν αρχίσουμε να ανεβαίνουμε στην πλαγιά, μπορούμε να δούμε καλύτερα όσα μας περιβάλλουν και να αντιληφθούμε πώς σχετίζονται με άλλα μέρη του τοπίου. Όσο ψηλότερα ανεβαίνουμε, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούμε ότι η εντύπωση που σχηματίσαμε χαμηλότερα δεν ήταν απόλυτα ακριβής, επειδή βασιζόταν σε μια ελαφρώς παραμορφωμένη προοπτική. Στην κορυφή του βουνού έχουμε καθαρή, πανοραμική θέα και απόλυτη αντίληψη του τοπίου.
Εμείς οι άνθρωποι, όταν είμαστε παγιδευμένοι στο τώρα, είναι σαν να ζούμε στους πρόποδες του βουνού. Αυτό που είναι πιο εμφανές στα μάτια μας –οι άλλοι άνθρωποι γύρω μας, το δάσος που μας περιβάλλει– μας δίνει μια περιορισμένη, στρεβλή όψη της πραγματικότητας. Το πέρασμα του χρόνου είναι σαν αργή ανάβαση στο βουνό. Τα συναισθήματα που νιώσαμε στο (τότε) παρόν δεν είναι πια τόσο δυνατά. Έχουμε τη δυνατότητα να αποστασιοποιηθούμε και να δούμε τα πράγματα πιο καθαρά. Όσο περισσότερο ανεβαίνουμε με το πέρασμα του χρόνου, τόσο περισσότερες πληροφορίες προσθέτουμε στην εικόνα. Αυτό που είδαμε τρεις μήνες μετά το γεγονός δεν είναι τόσο ακριβές όσο αυτό που γνωρίζουμε έναν χρόνο αργότερα.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι η σοφία είναι κάτι που συνήθως κατακτάμε όταν είναι πια πολύ αργά, κυρίως εκ των υστέρων. Κι όμως, υπάρχει τρόπος να αναπαραγάγουμε το φαινόμενο της επίδρασης του χρόνου, έτσι ώστε να έχουμε ευρύτερη εικόνα της παρούσας στιγμής.
Ας το ονομάσουμε διορατική αντίληψη. Η διαδικασία που απαιτείται είναι η ακόλουθη:
Πρώτον, όταν αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα, μια σύγκρουση ή κάποια συναρπαστική ευκαιρία, μαθαίνουμε να κρατάμε αποστάσεις από την έξαψη της στιγμής. Καταβάλλουμε συνειδητή προσπάθεια να καταλαγιάσουμε τον ενθουσιασμό ή τον φόβο μας. Παίρνουμε αποστάσεις. Έπειτα αρχίζουμε να δίνουμε βάθος και εύρος στην οπτική μας γωνία.
Όταν εξετάζουμε τη φύση του προβλήματος που αντιμετωπίζουμε, δεν αρκούμαστε σε μια άμεση εξήγηση, αλλά ψάχνουμε βαθύτερα και εξετάζουμε κι άλλα ενδεχόμενα ή πιθανά κίνητρα των ανθρώπων που εμπλέκονται. Αναγκάζουμε τον εαυτό μας να κοιτάξει το συνολικό πλαίσιο του γεγονότος, όχι μόνο αυτό που τραβάει αμέσως την προσοχή μας.
Φανταζόμαστε όσο καλύτερα μπορούμε τις αρνητικές συνέπειες των διαφόρων στρατηγικών που μελετάμε. Εξετάζουμε με ποιο τρόπο θα μπορούσε να εξελιχθεί το πρόβλημα ή η φαινομενική ευκαιρία σε βάθος χρόνου και να προβλέψουμε άλλα προβλήματα ή ζητήματα που δεν είναι εμφανή εκείνη τη στιγμή, αλλά μπορεί να αποδειχθούν σοβαρότερα από αυτά που αντιμετωπίζουμε επί του παρόντος. Εστιάζουμε στους μακροπρόθεσμους στόχους μας και επαναπροσδιορίζουμε τις προτεραιότητές μας στο παρόν σύμφωνα με αυτούς.
Με άλλα λόγια, αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει απόσταση από το παρόν, βαθύτερη εξέταση της πηγής των προβλημάτων, ευρύτερη προοπτική του συνολικού πλαισίου της κατάστασης και μια ματιά μακρύτερα στο μέλλον έτσι ώστε να έχουμε όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα των πιθανών συνεπειών της κάθε μας πράξης και των μακροπρόθεσμων προτεραιοτήτων μας.
Καθώς περνάμε από αυτή τη διαδικασία, ορισμένες επιλογές και εξηγήσεις θα αρχίσουν να φαίνονται πιο λογικές και ρεαλιστικές από άλλες που μας εντυπωσίασαν αρχικά. Σε αυτές προσθέτουμε τα μαθήματα που έχουμε αντλήσει με το πέρασμα του χρόνου από τα πρότυπα συμπεριφοράς μας.
Έτσι, αν και δεν μπορούμε να αναδημιουργήσουμε πλήρως την επίδραση που έχει ο χρόνος στη σκέψη μας, μπορούμε να την προσεγγίσουμε. Τις περισσότερες φορές ο χρόνος που περνάει μας δίνει ακόμα περισσότερες πληροφορίες και αποκαλύπτει καλύτερες επιλογές. Κατασκευάζουμε αυτό το αποτέλεσμα στο παρόν, διευρύνοντας αυτό που σκεφτόμαστε και ανοίγοντας το μυαλό μας. Ανεβαίνουμε στο βουνό. Μια τέτοια προοπτική από ψηλά μπορεί να μας ηρεμήσει και να μας διευκολύνει να διατηρήσουμε τη σκέψη μας καθαρή καθώς ξεδιπλώνονται τα γεγονότα.
Μολονότι αυτό είναι το ιδανικό, πρέπει να παραδεχτούμε ότι μια τέτοια προοπτική είναι σπάνια, επειδή απαιτεί προσπάθεια που είναι σχεδόν πάνω από τις δυνάμεις μας. Ο λόγος είναι απλός: η βραχυπρόθεσμη σκέψη είναι ενσωματωμένη στο σύστημά μας. Είμαστε φτιαγμένοι με τρόπο ώστε να ανταποκρινόμαστε σε ό,τι είναι άμεσο και να επιζητούμε την άμεση ικανοποίηση. Για τους πρώτους προγόνους μας ήταν θέμα ζωής και θανάτου να παρατηρούν αμέσως το εν δυνάμει επικίνδυνο στο περιβάλλον τους ή αν κάτι πρόσφερε ευκαιρία για εξασφάλιση τροφής. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος όπως εξελίχθηκε είναι σχεδιασμένος έτσι ώστε να μην εξετάζει αυτόματα την όλη εικόνα και το πλαίσιο ενός γεγονότος, αλλά να εστιάζει στα πιο δραματικά χαρακτηριστικά του. Αυτό λειτουργούσε καλά σε ένα σχετικά απλό περιβάλλον και εντός της απλής κοινωνικής οργάνωσης της φυλής. Αλλά δεν ταιριάζει στον περίπλοκο κόσμο που ζούμε τώρα. Μας κάνει να προσέχουμε κυρίως ό,τι διεγείρει τις αισθήσεις και τα συναισθήματά μας και να χάνουμε μεγάλο μέρος της ευρύτερης εικόνας.
Αυτό έχει αποφασιστική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την πιθανή ευχαρίστηση ή την οδύνη που απορρέει από μια κατάσταση.
Ο εγκέφαλός μας έχει σχεδιαστεί για να μας κάνει να παρατηρούμε ό,τι θα μπορούσε να μας βλάψει άμεσα στο περιβάλλον μας, αλλά να μη δίνουμε μεγάλη προσοχή σε άλλους κινδύνους που θα προκύψουν στο μέλλον και άρα είναι πιο αφηρημένοι. Γι’ αυτό τείνουμε να δίνουμε πολύ περισσότερη προσοχή σε πράγματα όπως η τρομοκρατία (άμεση οδύνη), που σίγουρα αξίζει την προσοχή μας, και όχι στην υπερθέρμανση του πλανήτη (μακρινή οδύνη), που στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει τον μεγαλύτερο κίνδυνο, αφού απειλεί την ίδια την επιβίωση του πλανήτη. Αλλά ένας τέτοιος κίνδυνος φαίνεται αόριστος στο παρόν. Όταν πάψει να είναι αφηρημένος, μπορεί να είναι πολύ αργά. Τείνουμε επίσης να κάνουμε πράγματα που προσφέρουν άμεση ευχαρίστηση, ακόμα και αν γνωρίζουμε τις μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες. Γι’ αυτό οι άνθρωποι συνεχίζουν να καπνίζουν, να πίνουν, να παίρνουν ναρκωτικά ή να επιδίδονται σε κάθε λογής αυτοκαταστροφική συμπεριφορά όταν η καταστροφή δεν είναι άμεση και δραματική.
Σε έναν κόσμο που είναι περίπλοκος, με μυριάδες κινδύνους να ελλοχεύουν στο μέλλον, οι βραχυπρόθεσμες τάσεις μας αποτελούν συνεχή απειλή για την ευημερία μας. Και καθώς η προσοχή μας μειώνεται λόγω της τεχνολογίας, η απειλή γίνεται ακόμα μεγαλύτερη. Από πολλές απόψεις, καθοριζόμαστε από τη σχέση μας με τον χρόνο. Όταν απλώς αντιδρούμε σε αυτά που βλέπουμε και ακούμε, όταν περνάμε από τον ενθουσιασμό και την έξαψη στον φόβο και στον πανικό κάθε φορά που ακούμε μια δραματική είδηση, όταν κάθε μας πράξη είναι εστιασμένη στην εξασφάλιση όσο το δυνατόν περισσότερης ευχαρίστησης αυτή τη στιγμή χωρίς σκέψη για τις συνέπειες που μπορεί να έχει στο μέλλον, μπορούμε να πούμε ότι ενδίδουμε στη ζωική μας φύση, στην πιο πρωτόγονη και δυνητικά καταστροφική πλευρά του εαυτού μας.
Όταν προσπαθούμε να πάμε κόντρα σ’ αυτή την τάση, να εξετάσουμε βαθύτερα τις συνέπειες των πράξεών μας και τη φύση των μακροπρόθεσμων προτεραιοτήτων μας, ουσιαστικά προσπαθούμε να κάνουμε πράξη τις πραγματικές ανθρώπινες δυνατότητες που έχουμε ως σκεπτόμενα όντα. Και με τον ίδιο τρόπο που η βραχυπρόθεσμη σκέψη μπορεί να είναι μεταδοτική, ένα άτομο που ενσωματώνει τη σοφία της διορατικής αντίληψης μπορεί να έχει εξαιρετικά θετική επίδραση στους ανθρώπους γύρω του. Τέτοιου είδους άνθρωποι μας δείχνουν τη μεγαλύτερη εικόνα και αποκαλύπτουν μια νοοτροπία που αναγνωρίζουμε ως ανώτερη. Μας γεννούν την επιθυμία να τους μιμηθούμε.
Ποιος είναι διορατικός άνθρωπος
Οι περισσότεροι από εμάς ζούμε σε ένα σχετικά στενό χρονικό πλαίσιο. Συνήθως συνδέουμε το πέρασμα του χρόνου με κάτι αρνητικό – τα γηρατειά και την επέλαση του θανάτου. Ενστικτωδώς αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε πολύ βαθιά για το μέλλον και το παρελθόν, γιατί μας θυμίζει το πέρασμα του χρόνου. Ως προς το μέλλον, μπορεί καμιά φορά να προσπαθήσουμε να αναλογιστούμε τα σχέδιά μας σε ένα ή δύο χρόνια από τώρα, αλλά η σκέψη μας μοιάζει περισσότερο με ονειροπόληση ή ευχή παρά με ανάλυση σε βάθος. Ως προς το παρελθόν, μπορεί να έχουμε μερικές ευχάριστες ή οδυνηρές αναμνήσεις από την παιδική μας ηλικία και τα επόμενα χρόνια, αλλά γενικά το παρελθόν μάς μπερδεύει. Αλλάζουμε τόσο πολύ με κάθε χρόνο που περνάει, ώστε αυτοί που ήμαστε πριν από πέντε, δέκα, είκοσι χρόνια μπορεί να μας φαίνονται ξένοι. Δεν έχουμε πραγματικά μια συνεκτική αίσθηση για το ποιοι είμαστε, ένα αίσθημα σύνδεσης ανάμεσα στον πεντάχρονο και τον τριανταπεντάχρονο εαυτό μας.
Επειδή δεν μας αρέσει να ασχολούμαστε ούτε με το παρελθόν ούτε με το μέλλον, ζούμε κυρίως στο παρόν. Αντιδρούμε σε αυτά που βλέπουμε και ακούμε και σε αυτό στο οποίο αντιδρούν οι άλλοι. Ζούμε για τις άμεσες απολαύσεις, επειδή μας αποσπούν από το πέρασμα του χρόνου και μας κάνουν να νιώθουμε πιο ζωντανοί. Αλλά πληρώνουμε ένα τίμημα για όλα αυτά. Η απώθηση της σκέψης του θανάτου και των γηρατειών μάς δημιουργεί ένα συνεχές άγχος. Δεν συμβαδίζουμε με την πραγματικότητα. Η συνεχής αντίδραση σε παροντικά γεγονότα μοιάζει με το τρενάκι του τρόμου: μας κάνει να πηγαίνουμε πάνω-κάτω και να ακολουθούμε στα τυφλά την τύχη. Αυτό το μόνο που καταφέρνει είναι να αυξάνει το άγχος μας, καθώς η ζωή φαίνεται να περνάει γρήγορα ακολουθώντας την άμεση ροή των γεγονότων.
Το έργο σας ως μελετητών της ανθρώπινης φύσης που επιδιώκουν να πραγματώσουν στο έπακρο τις δυνατότητες του ανθρώπινου ζώου είναι να διευρύνετε όσο το δυνατόν περισσότερο τη σχέση σας με τον χρόνο και να τον επιβραδύνετε. Αυτό σημαίνει ότι δεν βλέπετε το πέρασμα του χρόνου ως εχθρό, αλλά μάλλον ως σπουδαίο σύμμαχο. Κάθε στάδιο της ζωής έχει τα πλεονεκτήματά του – τα πλεονεκτήματα της νεότητας είναι πιο εμφανή, αλλά με την ηλικία διευρύνεται το οπτικό πεδίο. Το γήρας δεν σας φοβίζει. Ο θάνατος είναι φίλος σας. Σας παρακινεί να αξιοποιήσετε στο έπακρο κάθε στιγμή. Σας δίνει μια αίσθηση επείγοντος. Ο χρόνος είναι ο σπουδαίος δάσκαλος και κύριός σας. Σας επηρεάζει βαθιά στο παρόν. Η συνειδητοποίηση ότι σε έναν χρόνο από τώρα αυτό το πρόβλημα που αντιμετωπίζετε δεν θα φαντάζει τόσο σημαντικό θα σας βοηθήσει να μειώσετε το άγχος σας και να αναθεωρήσετε τις προτεραιότητές σας. Γνωρίζοντας ότι ο χρόνος θα αποκαλύψει τις αδυναμίες των σχεδίων σας, γίνεστε πιο προσεκτικοί και τα μελετάτε καλύτερα.
Σε ό,τι αφορά το μέλλον, σκέφτεστε βαθιά τους μακροπρόθεσμους στόχους σας. Δεν είναι ασαφή όνειρα αλλά συγκεκριμένοι στόχοι και έχετε χαρτογραφήσει έναν δρόμο για να τους πετύχετε. Σε ό,τι αφορά το παρελθόν, αισθάνεστε μια βαθιά αίσθηση σύνδεσης με την παιδική σας ηλικία. Ναι, αλλάζετε συνεχώς, αλλά αυτές οι αλλαγές είναι επιφανειακές και δημιουργούν την ψευδαίσθηση της αληθινής αλλαγής.
Στην πραγματικότητα, ο χαρακτήρας σας διαμορφώθηκε τα πρώτα χρόνια της ζωής σας, μαζί με τις τάσεις σας προς συγκεκριμένες δραστηριότητες, τις προτιμήσεις και τις αντιπάθειές σας. Καθώς μεγαλώνετε, αυτός ο χαρακτήρας γίνεται πιο εμφανής. Το να αισθάνεστε οργανικά συνδεδεμένοι με το πρόσωπο που ήσαστε στο παρελθόν σάς δίνει μια ισχυρή αίσθηση ταυτότητας. Ξέρετε τι σας αρέσει και τι δεν σας αρέσει, ξέρετε ποιοι είστε. Αυτό θα σας βοηθήσει να διατηρήσετε την αγάπη προς τον εαυτό σας, η οποία είναι κρίσιμης σημασίας για να αντισταθείτε στον βαθύ ναρκισσισμό και θα σας βοηθήσει να αναπτύξετε ενσυναίσθηση.
Επίσης, θα δίνετε μεγαλύτερη προσοχή στα λάθη και στα μαθήματα του παρελθόντος, τα οποία τείνουν να απωθούν όσοι είναι καθηλωμένοι στο παρόν. Όπως όλοι, χαίρεστε το παρόν και τις πρόσκαιρες απολαύσεις του. Δεν είστε καλόγεροι. Συνδέεστε με τις τάσεις της στιγμής και με την τρέχουσα ροή της ζωής. Αλλά παίρνετε ακόμα μεγαλύτερη ευχαρίστηση από την επίτευξη των μακροπρόθεσμων στόχων σας και την υπέρβαση των αντιξοοτήτων. Αυτή η διευρυμένη σχέση με τον χρόνο θα έχει καθοριστική επίδραση πάνω σας. Θα σας κάνει πιο ήρεμους, πιο ρεαλιστές, πιο εστιασμένους στα πράγματα που έχουν σημασία. Θα σας κάνει επίσης εξπέρ στη στρατηγική, ικανούς να αντιστέκεστε στις αναπόφευκτες υπερβολικές αντιδράσεις των ανθρώπων σε ό,τι συμβαίνει στο παρόν και να βλέπετε πιο βαθιά στο μέλλον, μια δύναμη την οποία εμείς οι άνθρωποι μόλις αρχίσαμε να αξιοποιούμε.
*Το απόσπασμα είναι από το νέο βιβλίο του Robert Greene «Οι νόμοι της ανθρώπινης φύσης».
Διαβάστε επίσης: