Ο κοινός νους του δέκατου όγδοου αιώνα και η εξ αυτού κατανόηση των προφανών δεδομένων του ανθρώπινου πόνου και των προφανών αναγκών της ανθρώπινης φύσης επέδρασαν στον κόσμο σαν λουτρό ηθικής κάθαρσης. – Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ
Στις πολλές δεκαετίες που δίνω δημόσιες διαλέξεις σχετικά με τη γλώσσα, τον νου και την ανθρώπινη φύση, μου έχουν κάνει ορισμένες αρκετά περίεργες ερωτήσεις. Ποια γλώσσα είναι η καλύτερη; Έχουν συνείδηση οι αχιβάδες και τα στρείδια; Πότε θα μπορώ να ανεβάζω τον εγκέφαλό μου στο διαδίκτυο; Η παχυσαρκία είναι μορφή βίας;
Όμως η πιο ενδιαφέρουσα ερώτηση που μου έγινε ποτέ ήταν μετά από μια ομιλία όπου εξηγούσα κάτι που αποτελεί κοινό τόπο μεταξύ των επιστημόνων, συγκεκριμένα ότι η πνευματική ζωή αποτελείται από μοτίβα δραστηριότητας στους ιστούς του εγκεφάλου. Μια φοιτήτρια στο ακροατήριο σήκωσε το χέρι της και με ρώτησε:
«Γιατί θα πρέπει να ζω;»
Ήταν σαφές από την αφέλεια στον τόνο της φοιτήτριας ότι ούτε αυτοκτονική ήταν ούτε σαρκαστική· είχε απλώς την ειλικρινή περιέργεια να μάθει πώς θα έβρισκε νόημα και σκοπό, από τη στιγμή που οι παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις για την αθάνατη ψυχή υπονομεύονται από τις κορυφαίες γνώσεις της επιστήμης. Η πολιτική μου είναι ότι δεν υπάρχουν ανόητες ερωτήσεις και, προς έκπληξη της φοιτήτριας, του κοινού και, προπαντός, δική μου, κατόρθωσα να διατυπώσω μια αρκετά αξιόπιστη απάντηση. Αυτό που θυμάμαι ότι είπα –βελτιωμένο αναμφίβολα από στρεβλώσεις της μνήμης και τον χρόνο που μεσολάβησε από τότε– ήταν κάτι τέτοιο:
Με την ίδια την πράξη με την οποία διατυπώνεις την ερώτηση, αναζητείς λογικά επιχειρήματα για τα πιστεύω σου και συνεπώς είσαι δεσμευμένη στον ορθολογισμό ως μέσο να ανακαλύπτεις και να δικαιώνεις αυτό που είναι σημαντικό για εσένα. Και υπάρχουν τόσο πολλοί λόγοι να ζεις!
Ως αισθανόμενο ον, έχεις τη δυνατότητα να ευδοκιμήσεις. Μπορείς να οξύνεις τις ίδιες τις ορθολογικές ικανότητές σου μαθαίνοντας και επιχειρηματολογώντας. Μπορείς να αναζητείς εξηγήσεις του φυσικού κόσμου μέσω της επιστήμης και γνώσεις για την κατάσταση του ανθρώπου μέσω της τέχνης και των ανθρωπιστικών σπουδών. Μπορείς να αξιοποιείς στο έπακρο τη δυνατότητά σου να απολαμβάνεις την ηδονή και να αισθάνεσαι ικανοποίηση, δυνατότητα που επέτρεψε στους προγόνους σου να ακμάσουν, επιτρέποντας κατ’ αυτό τον τρόπο και τη δική σου ύπαρξη. Μπορείς να εκτιμάς την ομορφιά και την αφθονία της φύσης και του πολιτισμού στον κόσμο.
Ως επίγονος δισεκατομμυρίων ετών αυτοδιαιωνιζόμενης ζωής, μπορείς με τη σειρά σου να διαιωνίσεις κι εσύ τη ζωή. Έχεις προικιστεί με την αίσθηση της συμπόνιας –την ικανότητα να σου αρέσει κάτι, να αγαπάς, να σέβεσαι, να βοηθάς και να δείχνεις στοργή– και μπορείς να απολαμβάνεις το δώρο της αμοιβαίας καλοσύνης με φίλους, συγγενείς και συνεργάτες.
Και επειδή ο ορθολογισμός σού λέει ότι τίποτε από όλα αυτά δεν χαρακτηρίζει μόνο εσένα, έχεις την ευθύνη να προσφέρεις στους άλλους ό,τι ζητάς για τον εαυτό σου. Μπορείς να καλλιεργείς την ευτυχία άλλων αισθανόμενων όντων συμβάλλοντας στη ζωή και στην υγεία, στη γνώση, στην ελευθερία, στην αφθονία, στην ασφάλεια, στην ομορφιά και στην ειρήνη. Η ιστορία δείχνει ότι όταν παραστεκόμαστε σε άλλους και ασκούμε την επινοητικότητά μας για να βελτιώσουμε την κατάσταση των ανθρώπων, σημειώνουμε πρόοδο ήδη κατά τη δράση μας αυτή και συνεισφέρουμε στη συνέχιση της προόδου.
Η εξήγηση της σημασίας της ζωής δεν συμπεριλαμβάνεται στη συνήθη περιγραφή των καθηκόντων ενός καθηγητή της γνωσιακής επιστήμης και δεν θα είχα το θράσος να αντιμετωπίσω την ερώτησή της αν γνώριζα ότι η απάντηση εξαρτιόταν από κάποιες δυσνόητες τεχνικές γνώσεις μου ή την αμφίβολη προσωπική σοφία μου. Γνώριζα όμως ότι λειτουργούσα σαν αγωγός για ένα σώμα πεποιθήσεων και αξιών που διαμορφώθηκαν δύο και πλέον αιώνες πριν από εμένα και είναι σήμερα πιο επίκαιρες από ποτέ: τα ιδανικά του Διαφωτισμού.
Το αξίωμα του Διαφωτισμού ότι χρησιμοποιώντας τον ορθολογισμό και τη συμπόνια μπορούμε να βελτιώσουμε την ευημερία των ανθρώπων ίσως είναι προφανές, κοινότοπο, παλιομοδίτικο. Έγραψα αυτό το βιβλίο επειδή συνειδητοποίησα ότι δεν είναι τίποτε από αυτά. Περισσότερο από ποτέ άλλοτε, τα ιδανικά της επιστήμης, του ορθολογισμού, του ανθρωπισμού και της προόδου χρειάζονται ολόθερμη υποστήριξη.
Θεωρούμε δεδομένα τα δώρα τους: τα νεογέννητα που θα ζήσουν πάνω από οχτώ δεκαετίες, τις αγορές που ξεχειλίζουν από τρόφιμα, το καθαρό νερό που εμφανίζεται με την κίνηση ενός δαχτύλου και τα σκουπίδια που εξαφανίζονται με άλλη μια κίνηση, τα χάπια που θεραπεύουν επώδυνες λοιμώξεις, τους γιους που δεν τους στέλνουμε να πολεμήσουν, τις κόρες που μπορούν να περπατούν στον δρόμο με ασφάλεια, τους επικριτές των ισχυρών που ούτε φυλακίζονται ούτε τουφεκίζονται, όλη τη γνώση και τον πολιτισμό της ανθρωπότητας μέσα στην τσέπη του πουκαμίσου μας. Όλα αυτά όμως είναι ανθρώπινα επιτεύγματα, όχι κληρονομικά δικαιώματα από κάποιες κοσμικές δυνάμεις.
Στη μνήμη πολλών αναγνωστών αυτού του βιβλίου –αλλά και στην καθημερινότητα εκείνων που ζουν σε λιγότερο καλότυχα μέρη του κόσμου– ο πόλεμος, οι στερήσεις, οι ασθένειες, η άγνοια και οι θανάσιμοι κίνδυνοι αποτελούν φυσικό στοιχείο της ύπαρξης. Γνωρίζουμε ότι οι χώρες μπορεί να οπισθοχωρήσουν σε αυτές τις πρωτόγονες συνθήκες και επομένως αγνοούμε τα επιτεύγματα του Διαφωτισμού με δικό μας ρίσκο.
Από την εποχή που απάντησα στην ερώτηση εκείνης της νεαρής γυναίκας, πολλές φορές μου υπενθύμισαν ότι είναι ανάγκη να επαναλαμβάνω τα ιδανικά του Διαφωτισμού (που αποκαλούνται επίσης ανθρωπισμός, ανοιχτή κοινωνία και κοσμοπολιτικός ή κλασικός φιλελευθερισμός).
Δεν φταίει μόνο ότι στα εισερχόμενά μου εμφανίζονται τακτικά ερωτήσεις όπως η δική της. («Αγαπητέ καθηγητά Πίνκερ, ποια είναι η συμβουλή σας για κάποιον που ασπάστηκε σοβαρά τις ιδέες από τα βιβλία σας και την επιστήμη και θεωρεί τον εαυτό του ένα σύνολο από άτομα; Μια μηχανή με ευφυΐα περιορισμένης εμβέλειας, που ξεπήδησε από εγωιστικά γονίδια και καταλαμβάνει χωροχρόνο;») Ισχύει επίσης ότι η άγνοια ως προς την έκταση της ανθρώπινης προόδου μπορεί να οδηγήσει σε συμπτώματα χειρότερα από το υπαρξιακό άγχος. Μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν κυνικά τους θεσμούς που εμπνευστήκαμε από τον Διαφωτισμό και διασφαλίζουν αυτή την πρόοδο –για παράδειγμα, τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τους οργανισμούς της διεθνούς συνεργασίας– και να τους στρέψει προς αταβιστικές εναλλακτικές.
Τα ιδανικά του Διαφωτισμού είναι προϊόντα του ανθρώπινου ορθολογισμού, αλλά βρίσκονται πάντα σε αντίθεση με άλλες πτυχές της ανθρώπινης φύσης: την αφοσίωση στη στενή φυλή, την υποταγή στην εξουσία, τους ευσεβείς πόθους, την απόδοση των κακών στους αμαρτωλούς.
Η δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα είδε την άνοδο πολιτικών κινημάτων που απεικονίζουν τις χώρες τους να σύρονται προς μια δυστοπική κόλαση από μοχθηρές κλίκες, τη μοναδική αντίσταση στις οποίες μπορεί να προσφέρει ένας ισχυρός ηγέτης που θα τραβήξει τη χώρα προς τα πίσω για να μπορέσει να την κάνει «μεγάλη ξανά».
Τα κινήματα αυτά έχουν ωφεληθεί από ένα αφήγημα που μοιράζονται με ορισμένους από τους πιο σφοδρούς αντιπάλους τους, σύμφωνα με το οποίο οι σύγχρονοι θεσμοί της νεωτερικότητας έχουν αποτύχει και κάθε τομέας της ζωής διέρχεται μια ολοένα και βαθύτερη κρίση – οι δύο πλευρές μιας μακάβριας συμφωνίας πως η καταστροφή αυτών των θεσμών θα κάνει τον κόσμο καλύτερο μέρος. Αυτό που βρίσκεται πιο δύσκολα είναι ένα θετικό όραμα που να βλέπει τα προβλήματα του κόσμου μπροστά στο φόντο της προόδου την οποία προσπαθεί να υλοποιήσει, επιλύοντας αυτά τα προβλήματα καθένα με τη σειρά του.
Αν εξακολουθείτε να μην είστε βέβαιοι για το κατά πόσο τα ιδανικά του Διαφωτισμού χρειάζονται δραστήρια υπεράσπιση, δείτε την επόμενη διάγνωση του Σιράζ Μάχερ, αναλυτή των ριζοσπαστικών ισλαμιστικών κινημάτων. «Η Δύση είναι επιφυλακτική για τις αξίες της – δεν υποστηριζει ενεργά τον κλασικό φιλελευθερισμό», λέει. «Δεν νιώθουμε βεβαιότητα γι’ αυτές. Μας κάνουν να αισθανόμαστε άβολα». Σε αντίθεση, το Ισλαμικό Κράτος «ξέρει ακριβώς τι υποστηρίζει», με βεβαιότητα που είναι «απίστευτα ελκυστική» – κάτι που ασφαλώς γνωρίζει, καθώς υπήρξε περιφερειακός διοικητής της τζιχαντιστικής ομάδας Χιζμπ ουτ-Ταχρίρ.
Το 1960, διατυπώνοντας τις σκέψεις του σχετικά με τα φιλελεύθερα ιδεώδη, λίγα χρόνια αφότου είχαν αντιμετωπίσει επιτυχώς τη μεγαλύτερη δοκιμασία τους, ο οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ παρατήρησε ότι «Για να διατηρούν οι παλιές αλήθειες την αξία τους στο μυαλό των ανθρώπων πρέπει να αναδιατυπώνονται με τη γλώσσα και τις αντιλήψεις των επόμενων γενεών» (αποδεικνύοντας άθελά του αυτή τη θέση του με την επιλογή της λέξης men, που σημαίνει άντρες αλλά και άνθρωποι).
«Οι διατυπώσεις τους εκείνες, που κάποτε ήταν οι πιο αποτελεσματικές, σταδιακά φθείρονται τόσο πολύ από τη χρήση, ώστε παύουν να μεταφέρουν μια σαφώς καθορισμένη σημασία. Οι υποκείμενες ιδέες τους μπορεί να παραμένουν έγκυρες όπως πάντα, αλλά οι λέξεις, ακόμα και όταν αναφέρονται σε προβλήματα που παραμένουν στην εποχή μας, δεν μεταδίδουν πια την ίδια βεβαιότητα».
Το βιβλίο που κρατάτε είναι η προσπάθειά μου να αναδιατυπώσω τα ιδανικά του Διαφωτισμού με τη γλώσσα και τις αντιλήψεις του εικοστού πρώτου αιώνα. Αρχικά, για την κατανόηση της κατάστασης του ανθρώπου, θα παρουσιάσω ένα ενημερωμένο πλαίσιο με τις εξελίξεις της σύγχρονης επιστήμης – ποιοι είμαστε, από πού ήρθαμε, ποιες είναι οι προκλήσεις μας και πώς μπορούμε να ανταποκριθούμε σε αυτές. Ο κύριος όγκος του βιβλίου είναι αφιερωμένος στην υποστήριξη αυτών των ιδανικών με τον χαρακτηριστικό τρόπο του εικοστού πρώτου αιώνα: με στοιχεία. Η συγκεκριμένη προσέγγιση με βάση αποδεικτικά στοιχεία αποκαλύπτει ότι ο Διαφωτισμός δεν ήταν μια αφελής ελπίδα.
Ο Διαφωτισμός απέδωσε – και είναι ίσως το πιο σπουδαίο αφήγημα στην ιστορία, που όμως σπάνια ακούγεται. Καθώς μάλιστα αυτός ο θρίαμβος παραμένει πρακτικά αφανής, δεν εκδηλώνεται ούτε η εκτίμηση που αρμόζει για τα ιδανικά στα οποία στηρίζεται: τον ορθολογισμό, την επιστήμη και τον ανθρωπισμό. Αντί μάλιστα να τα αποδέχονται έστω ως στοιχεία μιας άχρωμης συναίνεσης, οι διανοούμενοι της εποχής μας αντιμετωπίζουν αυτά τα ιδανικά με αδιαφορία και σκεπτικισμό και, μερικές φορές, ακόμα και με περιφρόνηση. Η θέση που θα παρουσιάσω είναι πως, όταν εκτιμηθούν σωστά, τα ιδανικά του Διαφωτισμού είναι πράγματι εμψυχωτικά, παραινετικά, ευγενή – είναι λόγος για να ζεις.
*Από την εισαγωγή του βιβλίου, Διαφωτισμός Τώρα του Steven Pinker
Διαβάστε επίσης: Πώς η Γεωγραφία επηρεάζει τη ζωή μας;