Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος;

Αυτές τις μέρες η NASA έδωσε στη δημοσιότητα μια σειρά από φωτογραφίες του τηλεσκοπίου James Webb, οι οποίες αποτυπώνουν τη βαθύτερη και αρχαιότερη εικόνα του σύμπαντος που θα μπορούσαμε να έχουμε.

Αυτές οι φωτογραφίες που προκαλούν δέος, ανοίγουν ένα παράθυρο στο παρελθόν και μας δείχνουν πώς ήταν ο Κόσμος πριν από δισεκατομμύρια χρόνια, πολύ κοντά στη γέννησή του. Όμως πώς διαμορφώθηκε η εικόνα που έχουμε σήμερα για τη δημιουργία του σύμπαντος, για αυτό που αποκαλείται Big Bang;

Όταν πριν από 40.000 χρόνια έφτασε το δεύτερο κύμα Sapiens από την Αφρική, οι Νεάντερνταλ είχαν ήδη αποικίσει περιοχές της Ευρώπης. Στις εστίες τους άφησαν βραχογραφίες με σύμβολα και σχέδια ζώων, πτώματα θαμμένα σε εμβρυϊκή στάση, οστά και σταλακτίτες διατεταγμένα σε τελετουργικούς κύκλους. Μαρτυρίες ενός πολιτισμού ο οποίος, κατά πάσα πιθανότητα, διέθετε μια εκλεπτυσμένη γλώσσα που, όμως, δεν θα τη μάθουμε ποτέ.

Εύκολα φανταζόμαστε ότι σε εκείνες τις σπηλιές αντηχούσαν αφηγήσεις σχετικά με τη δημιουργία του κόσμου, με τους ηλικιωμένους να μεταλαμπαδεύουν στους νεότερους τον αντίλαλο κάποιου πανάρχαιου μύθου της δημιουργίας.

Θα χρειαστεί να περιμένουμε χιλιάδες γενιές προτού ο Ησίοδος με τη Θεογονία τον 8ο αιώνα πΧ, να μας αφήσει μια γραπτή μαρτυρία αυτής της αφήγησης, υφαίνοντας πρώτος μια σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την κοσμολογία. Αυτή η αφήγηση για τη δημιουργία συνεχίζεται και διαμορφώνεται μέχρι τις μέρες μας, χάρη στα λόγια της επιστήμης.

Οι εξισώσεις μπορεί να μην έχουν την υποβλητική δύναμη της ποιητικής γλώσσας, εντούτοις οι έννοιες της σύγχρονης κοσμολογίας –το σύμπαν που γεννιέται από μια διακύμανση του κενού– μας αφήνουν ακόμη άφωνους. Τα πάντα προκύπτουν από μια ερώτηση, απλή και αναπόφευκτη: «Από πού προέρχονται όλα αυτά;» Μια ερώτηση που αντηχεί μέχρι σήμερα, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, διατρέχει όλες τις κουλτούρες, τον χώρο και τον χρόνο.

Και, όμως, ο κόσμος αλλάζει

Ο επόμενος σταθμός σε αυτό το ταξίδι είναι πριν από τετρακόσια χρόνια, όταν ένας καθηγητής γεωμετρίας του Πανεπιστημίου της Πάντοβα τροποποίησε έναν παράξενο σωλήνα που είχε κατασκευάσει ένας Ολλανδός οπτικός. Ο καθηγητής μετέτρεψε τον σωλήνα σε όργανο παρατήρησης των ουράνιων σωμάτων, χωρίς να φαντάζεται ούτε στο ελάχιστο τους μπελάδες που τον περίμεναν· και ακόμα περισσότερο δεν μπορεί να προβλέψει τον σάλο που θα προκαλούσαν οι παρατηρήσεις του σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αυτό που είδε ο καθηγητής μέσα από εκείνο το σύστημα φακών τον άφησε άφωνο: η Σελήνη δεν είναι εκείνο το τέλειο ουράνιο σώμα που περιγραφόταν στα πιο έγκυρα κείμενα, δεν αποτελείται από άφθαρτη ύλη, αλλά έχει βουνά, κρατήρες με οδοντωτά άκρα και πεδιάδες παραπλήσιες με τις δικές μας· ο Ήλιος έχει κηλίδες και περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του· ο Γαλαξίας είναι μια τεράστια συσσώρευση αστέρων· τα «αστεράκια» που περιβάλλουν τον Δία είναι δορυφόροι ίδιοι με τη Σελήνη, οι οποίοι γυρίζουν σε τροχιά γύρω του.

Όταν, το 1610, τα δημοσιεύει όλα αυτά στο βιβλίο Sidereus Nuncius (Αστρικός Αγγελιαφόρος), προκαλεί μια χιονοστιβάδα που θα συμπαρασύρει ένα σύστημα πίστεων και αξιών το οποίο άκμαζε για περισσότερα από χίλια χρόνια και που κανένας δεν είχε τολμήσει ποτέ να αμφισβητήσει. Ο καθηγητής αυτός ονομαζόταν Γαλιλαίος Γαλιλέι και μόλις είχε δημιουργήσει την επιστημονική επανάσταση.

Ο άνθρωπος απαλλάσσεται από κάθε κηδεμονία και μένει μόνος του, οπλισμένος αποκλειστικά με το πνεύμα του, μπροστά στην απεραντοσύνη του σύμπαντος. Ο επιστήμονας δεν αναζητεί πια την αλήθεια στα βιβλία, δεν σκύβει το κεφάλι ενώπιον της αρχής της αυθεντίας, δεν επαναλαμβάνει πια τις φόρμουλες που έχουν μεταβιβαστεί από την παράδοση, αλλά υποβάλλει τα πάντα στην πιο ανελέητη κριτική. Η επιστήμη μετατρέπεται σε δημιουργική έρευνα για «προσωρινές αλήθειες» μέσα από «αισθητές εμπειρίες» και «απαραίτητες αποδείξεις».

Η αποκαθήλωση της Γης από το κέντρο της πλάσης δεν ήταν λεπτομέρεια. Για την κοινωνία του 17ου αιώνα συνεπαγόταν ένα τρομερό πολιτισμικό, φιλοσοφικό και θρησκευτικό σοκ. Από εκείνη τη στιγμή κι έπειτα ο κόσμος δεν ήταν πια ο ίδιος.

Ένας καθολικός ιερέας φέρνει τα πάνω-κάτω

Μπαίνουμε στον 20ο αιώνα και το 1927 ο Ζορζ Λεμέτρ είναι τριάντα τριών χρόνων, καθολικός ιερέας, με πτυχίο Αστρονομίας από το Κέιμπριτζ, και ολοκληρώνει το διδακτορικό του στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT). Ο νεαρός επιστήμονας είναι από τους πρώτους που κατανόησαν ότι οι εξισώσεις του Άινσταϊν μπορούν να περιγράψουν και ένα δυναμικό σύμπαν, ένα σύστημα με σταθερή μάζα, αλλά διαστελλόμενο.

Όταν παρουσιάζει την ιδέα του στον πιο ηλικιωμένο και έγκριτο συνάδελφο, το σχόλιο του Άινσταϊν είναι τρομερό: «Σωστοί οι υπολογισμοί, απεχθής η φυσική». Είναι τόσο ριζωμένη η χιλιόχρονη προκατάληψη που θέλει να αντιλαμβανόμαστε το σύμπαν ως ένα στατικό σύστημα, που ακόμα και το πιο εύστροφο και εφευρετικό μυαλό της εποχής αρνείται την ιδέα ότι μπορεί να διαστέλλεται και συνεπώς ότι τα πάντα είχαν μια αρχή.

Ο Λεμέτρ υπέθεσε ότι η διαστολή του σύμπαντος μπορούσε στην πραγματικότητα να επιταχύνεται και περιέγραφε τη γένεση του σύμπαντος σαν μια διαδικασία που έλαβε χώρα πριν από δέκα με είκοσι δισεκατομμύρια χρόνια, ξεκινώντας από μια αρχική κατάσταση την οποία ονόμαζε υπεράτομο ή κοσμικό αβγό.

Η υπόθεσή του συμβίβαζε τις πιο προχωρημένες επιστημονικές θεωρίες της εποχής με τις πολυάριθμες μυθολογικές διηγήσεις, αλλά από τότε που διατυπώθηκε, η καινούρια θεωρία προκάλεσε αμηχανία. Η παγκόσμια κοινή γνώμη ήταν απασχολημένη με άλλες υποθέσεις: τη μεγάλη κρίση του ’29, την ανάδυση του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη, και τα πολυάριθμα σημάδια ότι ο κόσμος ολόκληρος βάδιζε ολοταχώς προς ακόμα μία παγκόσμια σύρραξη.

Πώς βγήκε το όνομα Big Bang

Στο επιστημονικό περιβάλλον, ο σκεπτικισμός προς την καινούρια κοσμολογική υπόθεση ήταν πολύ έντονος. Αρκετοί έγκριτοι επιστήμονες αρνούνταν να δεχτούν την ίδια την ιδέα της αρχής του χωροχρόνου, της γένεσης του σύμπαντος. Το όλο πράγμα έμοιαζε τρομερά με τη βιβλική Γένεση, με την ιδέα της δημιουργίας που ευαγγελίζονταν οι διάφορες θρησκείες. Και σαν να μην ήταν αυτό αρκετό, αυτός που υποστήριξε πρώτος την καινούρια θεωρία ήταν ένας μισός επιστήμονας, μισός ρωμαιοκαθολικός ιερέας.

Η ιδέα ενός αιώνιου σύμπαντος, μιας άκτιστης, παντοτινής και αμετάβλητης κατάστασης, που πρώτος είχε υποστηρίξει ο Αριστοτέλης, γοήτευε πολλούς επιστήμονες. Ένας από τους πιο γνωστούς ήταν ο Φρεντ Χόιλ, ένας Βρετανός αστρονόμος ο οποίος θεωρούσε απλά απεχθή τη θεωρία που πρότεινε ο Λεμέτρ και παρέμεινε πεπεισμένος για τις ιδέες του μέχρι τον θάνατό του, το 2001. Ήταν αυτός, σε μια ραδιοφωνική εκπομπή του BBC το 1949, που επινόησε πρώτος τη φράση, κατ’ αυτόν υποτιμητική, «θεωρία του Big Bang».

Από ειρωνεία της τύχης, η εικόνα της μεγάλης έκρηξης, που σύμφωνα με τις προθέσεις του Χόιλ θα γελοιοποιούσε εκείνη την κοσμολογική θεωρία, κατέληξε να διαπεράσει τόσο βαθιά το συλλογικό φαντασιακό, ώστε συνέβαλε σημαντικά στην επιτυχία της.

Με κάποιον τρόπο η επιστήμη του εικοστού πρώτου αιώνα επαναφέρει στην επικαιρότητα τη διήγηση του Ησίοδου, εκείνη τη Θεογονία που περικλείει τη γένεση των πάντων σε έναν υπέροχο και εκρηκτικό στίχο: «Εν αρχή ην το χάος». Ένας ισχυρισμός που συμφωνεί πλήρως με την επιστημονική αφήγηση, με τον όρο να μη χρησιμοποιήσουμε την πιο κοινή και διαδεδομένη ερμηνεία για το χάος, αυτή που το ταυτίζει με την αταξία, και μάλιστα αδιαφοροποίητη. Μάλλον χρειάζεται να επαναφέρουμε την αρχική σημασία της λέξης, που κάνει συνήχηση με το ελληνικό χαίνω, χάσκω ή χάσμα. Γίνεται έτσι ένα μαύρο ορθάνοιχτο λαρύγγι, η άβυσσος χωρίς πάτο, η σκοτεινή ρουφήχτρα, το τεράστιο κενό που είναι ικανό να καταπιεί και να χωρέσει το οτιδήποτε.

Γένεση

Χωρίς να γεμίζει το κείμενο με σύνθετους επιστημονικούς όρους, ο κορυφαίος φυσικός του CERN, Guido Tonelli, απαντά με απλά λόγια στο μεγάλο ερώτημα «Από πού προέρχονται όλα αυτά». Μέσα σε επτά σύντομα και περιεκτικά κεφάλαια ο Tonelli μας αφηγείται από τη Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang) μέχρι την εμφάνιση των γαλαξιών και από το μποζόνιο του Χιγκς μέχρι την εμφάνιση του Homo Sapiens. Το σύμπαν γύρω μας, αποκαλύπτει (σχεδόν) όλα τα μυστικά του και το βιβλίο «Γένεση – η μεγάλη ιστορία της προέλευσης του κόσμου» προσφέρει ένα ιλιγγιώδες ταξίδι πίσω στον χρόνο, το οποίο φτάνει μέχρι την ίδια τη μυστηριώδη αρχή των πραγμάτων.

Όταν το διαβάσετε δεν θα είστε απλώς λίγο σοφότεροι∙ θα αισθανθείτε σαν να βρήκατε ένα χαμένο κομμάτι της αναζήτησης μέσα σας. Όπως είχε πει η φιλόσοφος Σιμόν Βέιλ, το να έχει κανείς ρίζες είναι ίσως η σημαντικότερη αλλά και η πλέον παραγνωρισμένη ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής.

ΥΓ: Αν θέλετε να ανακαλύψετε το διάστημα και την επιστήμη μαζί με τα παιδιά σας, έχουμε μια λίστα με συναρπαστικά βιβλία από 3 έως 8+ ετών!