Η επικίνδυνη γεωπολιτική θέση της Ελλάδας

Γράφει ο δημοσιογράφος Tim Marshall, συγγραφέας των βιβλίων «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας» και «Υψώνοντας Τείχη»
Ο πατέρας της Γεωπολιτικής είναι ο Θουκυδίδης και το έργο του με θέμα την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μελετητών διεθνών σχέσεων εδώ και πολλούς αιώνες.

O Θουκυδίδης εξακολουθεί να μνημονεύεται όταν γίνεται λόγος για τις τρέχουσες εξελίξεις και γνώριζε πολύ καλά αυτό που ισχύει ακόμα και τώρα για τη σύγχρονη Ελλάδα: τα βουνά που ορθώνονται στα ηπειρωτικά θέτουν εμπόδια στις απειλές από τον βορρά, αλλά για να νιώσει η Ελλάδα ασφάλεια και να ευημερήσει χρειάζεται να είναι ισχυρή ναυτική δύναμη στο Αιγαίο, που περιλαμβάνει περισσότερα από 6.000 νησιά.

χάρτης ελλάδας 18ος αιώνας
Γεωπολιτικός χάρτης της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας από το 1791. Έργο του Louis Stanislas d’Arcy Delarochette.

Tα βουνά και η θάλασσα, είναι το κλειδί προκειμένου να γίνει κατανοητό το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της Ελλάδας.

Η ηπειρωτική χώρα είναι διάσπαρτη με ψηλά, άγρια βουνά, μάλιστα το 80% της Ελληνικής Δημοκρατίας είναι ορεινό. Οι πρόποδες μερικών από αυτά ξεκινούν από τις ακτές, πράγμα που σημαίνει ότι μεγάλο μέρος των παραλίων αποτελείται από απόκρημνους βράχους και δεν έχει παρά ελάχιστες πεδιάδες. Η εν λόγω μορφολογία είχε ως αποτέλεσμα η ηπειρωτική Ελλάδα να αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό κατά ανεξάρτητες περιφέρειες, εγείροντας εμπόδια στο εσωτερικό χερσαίο εμπόριο και στην κεντρική διοίκηση.

Τα προβλήματα αυτά παραμένουν, όπως επίσης και η έλλειψη καλού οδικού δικτύου και εμπορικών ποτάμιων οδών προς τα Βαλκάνια και προς άλλες χώρες της ΕΕ. Για παράδειγμα, ο ποταμός Αξιός κατεβαίνει από τη Βόρεια Μακεδονία προς την ηπειρωτική Ελλάδα πριν εκβάλει στο Αιγαίο, αλλά το μέγιστο βάθος του είναι μόλις τέσσερα μέτρα και δεν προσφέρεται για ναυτιλία.

Τα ψηλά βουνά, οι απότομες πλαγιές και οι περιορισμένες κοιλάδες σημαίνουν ότι δεν μένει πολύς χώρος για αγροτικά έργα μεγάλης κλίμακας, παρόλο που οι λίγες, στενές παράκτιες πεδιάδες παράγουν πράγματι προϊόντα υψηλής ποιότητας. Το 2017, μόλις το 4,1% του ΑΕΠ προήλθε από τη γεωργία και δεν θα είναι διόλου εύκολο να αυξηθεί το ποσοστό αυτό. Ως αποτέλεσμα η Ελλάδα εισάγει σε σημαντικό βαθμό περισσότερα τρόφιμα από όσα εξάγει.

ελλάδα γεωπολιτική θέση
Έλληνας οπλίτης και Πέρσης πολεμιστής μονομαχούν, απεικόνιση σε κύλικα από τον 5ο αιώνα π.Χ.

Από την άλλη πλευρά, όπως ανακάλυψαν πριν δυόμιση χιλιετίες οι Πέρσες, η μορφολογία της χώρας μας είναι επίσης αυτή που την προστατεύει. Ακόμα και οι Οθωμανοί κατακτητές, και πιο πρόσφατα ο γερμανικός στρατός, δεν μπόρεσαν ποτέ να θέσουν υπό τον πλήρη έλεγχό τους τις ορεινές περιοχές. Πρόκειται για μια παραλλαγή της κλασικής έννοιας του «στρατηγικού βάθους».

Η μορφολογία της Ελλάδας προσφέρει στις αμυνόμενες δυνάμεις τη δυνατότητα να οπισθοχωρήσουν στις ορεινές περιοχές και να συνεχίσουν να αγωνίζονται από εκεί. Αυτό βέβαια σε περίπτωση που οι επιτιθέμενες δυνάμεις κατορθώσουν πρώτα να φτάσουν στα ελληνικά κέντρα βάρους, τις πόλεις και τις βιομηχανίες. Για να εμποδίσει κάτι τέτοιο, η Ελλάδα δεν αρκείται μόνο στις φυσικές οχυρώσεις των ορεινών όγκων –βασίζεται από την αρχαιότητα και στη θάλασσα.

Η αφιλόξενη μορφολογία του εδάφους της χερσονήσου ήταν αυτή που έκανε τους Έλληνες δεξιοτέχνες θαλασσοπόρους. Κατ’ αρχάς, εάν το χερσαίο εμπόριο στο εσωτερικό της χώρας συναντά δυσκολίες, οι έμποροι θα στραφούν στη θάλασσα για να διαθέσουν την πραμάτεια τους στα παράλια και αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα έχει τη δέκατη μεγαλύτερη ακτογραμμή στον κόσμο. Έπειτα, καθώς το κράτος διαμορφώνεται και επεκτείνεται, αυτές οι εμπορικές οδοί πρέπει να προστατευτούν και κάτι τέτοιο απαιτεί ένα ισχυρό ναυτικό.

ελλάδα γεωπολιτική
Βολή του ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Φωτογραφία από την επίσημη σελίδα του Π.Ν.

Η πλειονότητα των κατοίκων ζει στην ηπειρωτική Ελλάδα και στις χερσονήσους, αλλά υπάρχουν ακόμα εκατοντάδες χιλιάδες που κατοικούν στα νησιά που βρίσκονται στις διάφορες θάλασσες στα δυτικά, στα ανατολικά και στα νότια της χώρας. Για παράδειγμα, η Κρήτη έχει 500.000 κατοίκους, η Ρόδος έχει περίπου 100.000, όπως και η Κέρκυρα. Πολλοί ζουν ακόμη σε μικρότερες κοινότητες που είναι διάσπαρτες κυρίως στα νησιά του Αιγαίου, τα οποία περιλαμβάνουν 21 νησιά με πληθυσμό μεταξύ 5.000 και 50.000 ατόμων και 32 νησιά με πληθυσμό μεταξύ 750 και 5.000 ατόμων. Υπάρχουν επίσης 35 κατοικημένα νησιά με λιγότερους από εκατό κατοίκους. Καθένα από αυτά είναι κυρίαρχο έδαφος και απαιτείται η προάσπιση της ασφάλειάς του.

Απλώς και μόνο η περιφρούρηση 6.000 νησιών είναι αρκετά δαπανηρή και απαιτεί ισχυρό ναυτικό, αλλά όταν συνυπολογιστεί η ιστορία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το κόστος εκτοξεύεται, καθότι διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις σε βάθος γενεών γνώριζαν την απειλή της Τουρκίας.

Το κόστος όλων αυτών συνέβαλε στον οικονομικό και κοινωνικό εφιάλτη που περνάει η Ελλάδα από τότε που ξέσπασε η κρίση χρέους το 2010, οδηγώντας στη συνέχεια σε περικοπές στις αμυντικές δαπάνες. Το 1980 ο αμυντικός προϋπολογισμός ήταν στο 4,7% του ΑΕΠ – με διαφορά ο υψηλότερος μεταξύ των Ευρωπαίων συμμάχων του ΝΑΤΟ, και μεγάλο μέρος των δαπανών προερχόταν από εξωτερικό δανεισμό. Το 2000 το ποσοστό υποχώρησε στο 3,6%, αλλά έως το 2018 είχε πέσει στο 2,4%.

ελληνικός στρατός άσκηση
Άσκηση ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Πηγή για την εικόνα: Λογαριασμός Facebook του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας.

Παρ’ όλα τα δεινά της οικονομικής της κατάρρευσης, η Ελλάδα, λό­­γω της γεωγραφίας και της ιστορίας της, είναι πιο πιθανό να συνεχίσει να δαπανά περισσότερα για την άμυνα σε σχέση με άλλες χώρες με οικονομίες παρόμοιου μεγέθους. Μπορεί πράγματι να αποτελεί μέλος του ΝΑΤΟ, αλλά η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης άλλαξε τη γεωστρατηγική σημασία της. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Αμερικανοί έβλεπαν την Ελλάδα ως κρίσιμο κομμάτι της στρατηγικής της ανάσχεσης του κομμουνισμού, τώρα όμως δεν ενδιαφέρονται πραγματικά γι’ αυτή. Αυτό ενδέχεται να αλλάξει κάποια στιγμή, όχι όμως στο άμεσο μέλλον.

Ωστόσο, σε περίπτωση που οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Δύσης επιδεινωθούν σε τέτοιο βαθμό ώστε η Άγκυρα να εγκαταλείψει το ΝΑΤΟ, τότε η Ελλάδα θα καταστεί η νοτιότερη πτέρυγα της συμμαχίας σε μια εποχή που οι σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας εξακολουθούν να ανθίζουν.

Βέβαια, υπάρχουν ηγέτες που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τη θρησκεία για να δημιουργήσουν διαιρέσεις και να κερδίσουν ψήφους. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι η Αγία Σοφία. Ο κ. Ερντογάν πραγματοποιεί μια πεποίθησή από το παρελθόν του. Ταυτόχρονα είναι εθνικιστής. Και αυτός είναι ένα επικίνδυνος συνδυασμός. Ωστόσο είναι αρκετά έμπειρος για να ξέρει τις επιπτώσεις της απόφασής του.

βιβλίο γεωπολιτικής
Η Αγία Σοφία σε καρτ ποστάλ του 1890.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, υπάρχουν πολλές δυνάμεις που αναδύονται και η Τουρκία είναι μια από αυτές. Είναι μεγάλη και ισχυρή χώρα, με τον δεύτερο μεγαλύτερο στρατό στο ΝΑΤΟ. Η Τουρκία αποφάσισε να τραβήξει το δικό της μονοπάτι. Συνεπώς, μπορεί να μη τιμωρηθούν για αποφάσεις όπως αυτή για την Αγία Σοφία.

Είναι ένας παίκτης με κομβικό ρόλο στο προσφυγικό, το οποίο αφορά την ΕΕ και έχει ισχυρή αμυντική βιομηχανία. Παράλληλα, η Τουρκία εμπλέκεται σε Συρία, Ιράκ, Λιβύη, Σουδάν, Σομαλία. Επεκτείνεται σε όλη την έκταση που κάποτε βρισκόταν στη σφαίρα επιρροής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Τούρκοι πιστεύουν ότι είναι σπουδαίο έθνος, πώς έχουν μια ξεχωριστή θέση στο παγκόσμιο στερέωμα και ότι ο κ. Ερντογάν είναι ο ηγέτης που θα τους οδηγήσει στη θέση αυτή.

γεωπολιτική βιβλίο
Αμερικάνοι και Τούρκοι στρατιώτες κατά τη διάρκεια κοινών επιχειρήσεων στη Βόρεια Συρία.

Κάποιες κινήσεις του κ. Ερντογάν, όπως τα γεγονότα στον Έβρο και η ικανότητά του να ελέγχει το προσφυγικό, η αγορά των S-400, η εισβολή στη Συρία, κίνησαν την προσοχή σε αρκετές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Τους δημιουργείται ο προβληματισμός για το αν η Τουρκία θα είναι ένας καλός εταίρος μελλοντικά. Η Τουρκία θα πρέπει να αποφασίσει αν θέλει να μετέχει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς κοιτά και ανατολικά.

Γι’ αυτό έχει συμβολική σημασία η απόφαση για την Αγία Σοφία. Διότι, αν και είναι ένα μικρό κομμάτι, μαζί με όλα τα μικρά κομμάτια δημιουργούν τη μεγάλη εικόνα.

Οι αυτοκρατορίες έρχονται και παρέρχονται, οι συμμαχίες αλλάζουν, αλλά οι σταθερές που έκαναν τους Έλληνες αυτό που είναι μένουν αναλλοίωτες –τα βουνά και οι θάλασσες.

*Διαβάστε και μια εφ’όλης της ύλης συνέντευξη του Marshall στο in.gr.

ΥΓ: Ανακαλύψτε τα δύο σημαντικά βιβλία γεωπολιτικής του Tim Marshall, «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας» και «Υψώνοντας τείχη»

Σχολιάστε

Η ηλ. διεύθυνσή σας δεν κοινοποιείται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *