Τα Χρώματα της Χλόης και η Πανοπλία του Κομπάρσου

Γράφει η Σουζάνα Παπαφάγου, Κλινική Αναπτυξιακή Ψυχολόγος MSc-Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια, Ομαδική Αναλύτρια, Οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια

Την πρώτη μέρα που τοποθέτησα το βιβλίο Τα Χρώματα της Χλόης ανάμεσα στα θεραπευτικά εργαλεία στο γραφείο μου, είχα την ευκαιρία να αξιοποιήσω την ιστορία της πολύχρωμης αρουρίνας στη θεραπευτική διαδικασία. (Τα βιβλία –όχι μόνο τα παιδικά– λειτουργούν συχνά ως γέφυρες επικοινωνίας, καθρέφτες συναισθημάτων. Προσφέρουν ένα πλαίσιο που επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο να εκφραστεί έμμεσα, με ασφάλεια.)

Ένα κορίτσι οκτώ ετών –ας την πούμε Θ.– το πήρε από το ράφι και το ξεφύλλισε με περιέργεια. Με ήρεμη φωνή με ρώτησε:

«Μπορούμε να το διαβάσουμε μαζί;»

Καθίσαμε στον καναπέ. Καθώς η αφήγηση προχωρούσε, η Θ. άρχισε να συμπληρώνει το παραμύθι με δικά της λόγια, εκεί όπου οι λέξεις άφηναν χώρο. Μιλούσε σαν να γνώριζε από πριν τι θα επακολουθήσει. Σε μια παύση, με κοίταξε και είπε:

«Κι εγώ έτσι κάνω. Δίνω από τα χρώματά μου για να με θέλουν. Αλλά τώρα κατάλαβα… δεν θέλω να τα χάσω όλα».

Ζήτησε να καλέσουμε τους γονείς της, που περίμεναν στο άλλο δωμάτιο. Ήθελε –όπως είπε– να τους εξηγήσει τι ένιωσε. Μόλις μπήκαν, άρχισε να τους διηγείται την ιστορία της Χλόης με δικά της λόγια, προσθέτοντας σχόλια και παρατηρήσεις από τη δική της εμπειρία. Η μητέρα της, συγκινημένη, ψιθύρισε:

«Κι εγώ έδινα τα χρώματά μου από μικρή…»

Σε εκείνη τη συνεδρία, η φωνή του παιδιού της έδωσε σχήμα και στη δική της σιωπή.

Ο όρος people-pleasing περιγράφει μια σταθερή τάση να ικανοποιούμε τους άλλους εις βάρος των δικών μας αναγκών, για να νιώσουμε αποδοχή, ηρεμία και συναισθηματική σύνδεση. Δεν πρόκειται για απλή ευγένεια ή καλοσύνη – είναι μια επιβιωτική στρατηγική, συχνά βαθιά ριζωμένη στην πρώιμη σχέση με τον φροντιστή.

Το άτομο που φοβάται να πει όχι, που φοβάται τη δυσαρέσκεια ή τη σύγκρουση, πιθανότατα δρα μέσα από τον μηχανισμό άμυνας της υποταγής – γνωστό και ως αντίδραση fawn.

Η υποταγή ως βάση: το fawn και ο ψευδής εαυτός

Πέρα από τις γνωστές αντιδράσεις στο στρες και στην απειλή –πάλη (fight), φυγή (flight) και πάγωμα (freeze)– υπάρχει και μια τέταρτη, πιο σιωπηλή: η υποταγή (fawn). Ετυμολογικά η λέξη fawn προέρχεται από το λατινικό fetus. Ο όρος συνδέεται άμεσα με την απόγονο, και συναντάμε το fawning πιο συχνά σε πιο αδύναμα ζώα προς ισχυρότερα ζώα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων.

Είναι μια αντίδραση που συχνά παραγνωρίζεται, αλλά όπως παρατηρώ στη θεραπευτική πράξη, αποτελεί θεμέλιο όχι μόνο για τη συμπεριφορά του people-pleaser αλλά και για την ίδια την ενεργοποίηση των υπόλοιπων αμυντικών μηχανισμών.

Η δική μου υπόθεση εργασίας, βασισμένη σε χρόνια θεραπευτικής παρατήρησης παιδιών και γονέων, είναι ότι η υποταγή δεν αναδύεται μόνο από τραύμα, αλλά κυρίως από την ανάγκη διατήρησης της φροντίδας ανθρώπων.

 Το παιδί, στη νηπιακή του εξάρτηση, καταλαβαίνει ότι χωρίς τον δεσμό με τον φροντιστή, δεν υπάρχει επιβίωση. Όταν αντιλαμβάνεται ότι η έκφραση συναισθημάτων, η διεκδίκηση ή το όχι απειλούν αυτό τον δεσμό, επιλέγει την προσαρμογή. Όχι επειδή είναι αδύναμο – αλλά επειδή είναι σοφό. Πολλές φορές όμως η σοφία μας μετατρέπεται σε φυλακή όταν συνδέεται με ανάγκη επιβίωσης, την οποία ένα μικρό πλάσμα διατηρεί ως ενστικτική ανάγκη χωρίς να μπορεί να διαχωρίσει τους πραγματικούς από τους φανταστικούς κινδύνους.

Αν εσωτερικεύσει έναν ασφαλή δεσμό νωρίς, δεν χρειάζεται να ενεργοποιήσει ούτε το fawn, ούτε τους άλλους μηχανισμούς. Αν όμως ο δεσμός είναι εύθραυστος, η υποταγή γίνεται το πρώτο και κύριο μέσο διαχείρισης. Αυτό διαμορφώνει και πώς και πότε θα ενεργοποιηθούν (ή όχι) οι υπόλοιπες αντιδράσεις – πάλη, φυγή, πάγωμα.

Η έννοια του ψευδούς εαυτού, όπως την ανέπτυξε ο Donald Winnicott, εξηγεί περαιτέρω αυτή τη δυναμική: όταν η αυθεντική έκφραση απειλεί τη σύνδεση, το παιδί χτίζει έναν εαυτό που είναι προσαρμοσμένος, αρεστός, ακίνδυνος. Ο αυθεντικός πυρήνας του αποσύρεται – όχι επειδή δεν υπάρχει, αλλά για να προστατευτεί.

Από γενιά σε γενιά

Πολλοί γονείς αναγνωρίζουν αυτά τα μοτίβα γιατί τα κουβαλούν και οι ίδιοι. Το παιδί που έμαθε να είναι «καλό για να το αγαπούν» μεταμορφώνεται σε ενήλικα που ζει με τον φόβο της απόρριψης· που αναζητά διαρκώς την αποδοχή και σπανίως ρωτά τον εαυτό του τι χρειάζεται ο ίδιος. Αν δεν το αναγνωρίσει, ενδέχεται να μεταφέρει άθελά του το ίδιο πρότυπο και στα παιδιά του.

Η λύση δεν βρίσκεται στην τελειότητα, αλλά στη συνειδητότητα. Οι γονείς μπορούν να ξεκινήσουν αναγνωρίζοντας το δικό τους συναισθηματικό αποτύπωμα. Μπορούν να ζητήσουν βοήθεια, να επιτρέψουν στον εαυτό τους να μάθει ξανά πώς είναι να σχετίζεσαι χωρίς να ακυρώνεσαι.

Και κυρίως, να επιτρέψουν στα παιδιά τους να είναι ολόκληρα – όχι «καλά». Να θυμώνουν, να διεκδικούν, να κάνουν λάθη, να εκφράζονται χωρίς να φοβούνται ότι θα χάσουν την αγάπη.

Τα Χρώματα της Χλόης – ένα παραμύθι-εργαλείο

 Η ιστορία της Χλόης από την Κατρίνα Τσάνταλη (εικονογράφηση: Little miss Grumpy) περιγράφει ένα πλάσμα γεμάτο χρώματα – καθένα και μια πτυχή του εαυτού της. Στην προσπάθειά της να αγαπηθεί, τα χαρίζει γύρω της. Όσο περισσότερα δίνει, τόσο περισσότερο χάνεται. Μέχρι που μένει άδεια.

Το βιβλίο είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να ξεκινήσει ουσιαστικός διάλογος με τα παιδιά σχετικά με την αυθεντικότητα και την ανάγκη αποδοχής.

Προτάσεις χρήσης:

• Διαβάστε το αργά, με παύσεις. Ρωτήστε:

«Τι νιώθει τώρα η Χλόη; Εσύ έχεις νιώσει έτσι;»

• Ζητήστε από το παιδί να ζωγραφίσει τα δικά του χρώματα. Πότε λάμπουν; Πότε κρύβονται;
• Αν είστε γονιός, μοιραστείτε δικά σας βιώματα:

«Κι εγώ πίστευα πως έπρεπε να είμαι πάντα καλός/-ή για να με αγαπούν…»

Αυτό το παραμύθι δεν είναι μόνο μια όμορφη ιστορία. Είναι ένα ασφαλές πλαίσιο για να μιλήσουμε για κάτι δύσκολο: τη σύγκρουση ανάμεσα στην ανάγκη να ανήκεις και την ανάγκη να είσαι ο εαυτός σου.

Και μέσα από αυτό, τα παιδιά λαμβάνουν ένα πολύτιμο μήνυμα:

«Σε αγαπάμε με όλα σου τα χρώματα – και δεν χρειάζεται να δώσεις κανένα για να ανήκεις».