Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, πληροφορίες για σχολεία

28/11/2024 Σχόλια

Με ιδιαίτερη χαρά και ενθουσιασμό καθώς και με βαθύ αίσθημα ευθύνης απέναντι στην πολιτιστική παρακαταθήκη που συνιστά το οικουμενικό έργο του σπουδαίου κρητικού λογοτέχνη Νίκου Καζαντζάκη, οι εκδόσεις Διόπτρα προκηρύσσουν τον 1ο Μαραθώνιο Ανάγνωσης «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα» για το ακαδημαϊκό έτος 2024-2025. Ο Μαραθώνιος Ανάγνωσης συνδέεται με δύο μαθητικούς διαγωνισμούς, τον ομώνυμο Διαγωνισμό Δημιουργικής Γραφής και τον Διαγωνισμό Κόμικ «Ο Νίκος Καζαντζάκης και η 9η Τέχνη».

Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΟΡΜΠΑ

«Στη ζωή μου, οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα· από τους ανθρώπους, ζωντανούς και αποθαμένους, πολύ λίγοι βοήθησαν τον αγώνα μου. Όμως, αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι αφήκαν βαθύτερα τ’ αχνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τρεις τέσσερις: τον Όμηρο, τον Μπέρξονα, το Νίτσε και το Ζορμπά».

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Γράφεται στην Αίγινα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και πιο συγκεκριμένα από τον Αύγουστο του 1941 έως τον Μάιο του 1943, με τον αρχικό τίτλο Το συναξάρι του Ζορμπά. Μέρος του προλόγου δημοσιεύεται στο περιοδικό Κρητικές σελίδες, τχ. 11-12 (Δεκ. 1936 – Ιαν. 1937), σελ. 290-292· πιθανότατα, ο Καζαντζάκης σχεδίαζε από τότε το μυθιστόρημα. Υπάρχει ο πρόλογος αυτός στην πανόδετη έκδοση των εκδόσεων Διόπτρα. Η τελική μορφή του ολοκληρώνεται το 1943.

Η Ελένη και ο Νίκος στο σπίτι τους στην Αίγινα το 1941.

Εκδοτικά

Έπειτα από μια προδημοσίευση ενός σύντομου αποσπάσματος στο περιοδικό Νέα Εστία το 1946 έχουμε τις εξής εκδόσεις στην ελληνική γλώσσα:

Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Δημητράκου, 1946, 1954.
Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Δίφρος, 1955, 1957, 1959.
Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, 1964 (όπου και νεότερες επανεκτυπώσεις ή τυχόν επανεκδόσεις).
Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Αθήνα: εκδ. Καζαντζάκη, 2014 [β΄ έκδ.: 2017].
Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Νέα έκδοση (πρόλογος Θανάσης Αγάθος), Αθήνα: εκδ. Διόπτρα, 2023.
Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, πανόδετη έκδοση, κοινό κείμενο σε όλη τη σειρά του Peter Bien (πρόλογος Θανάσης Αγάθος), πρόσθετο υλικό, Αθήνα: εκδ. Διόπτρα, 2023.

Η πρώτη έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δημητράκου.

Ξένες εκδόσεις – Μεταφράσεις

Οι μεταφράσεις του είναι δεκάδες, με πρώτη τη σουηδική από τον περίφημο Börje Knös το 1949.

Τεχνικά είναι πρώτη η γαλλική μετάφραση το 1947, αλλά κάποια προβλήματα δικαιωμάτων οδήγησαν στην απόσυρσή της κι έτσι ως πρώτη γαλλική λογίζεται η Alexis Zorba, μετάφραση στα γαλλικά Yvonne Gauthier – Gisèle Prassinos – Pierre Fridas, Παρίσι: εκδ. Plon, 1954, 1956, 1958, 1960, 1961, 1965, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1988, 1990, 2002. Παρίσι: εκδ. Club des librairies de France, 1957. Γενεύη: εκδ. Famot, 1975, 1978 [με πρόλογο Marie-Louise Bidal-Baudier]. Παρίσι: εκδ. G.P., 1970 [με εικονογράφηση Jacques Pecnard].

Το 1954, ο Ζορμπάς πήρε το βραβείο του καλύτερου ξένου μυθιστορήματος που εκδόθηκε στη Γαλλία.

Δεκάδες μεταφράσεις έχουν πραγματοποιηθεί καθιστώντας το έργο παγκόσμιο. Και αν για το σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών αυτό θα ήταν κάτι έως και αναμενόμενο, έχουμε μεταφράσεις στα κινέζικα, ακόμα και στα βιετναμέζικα, στη διάλεκτο της Σρι Λάνκα κτλ.

Η πρώτη έκδοση του Ζορμπά στις ΗΠΑ. Ο χορός τονίζεται στο εικαστικό.

Θεατρικές παραστάσεις – Διασκευές

Νέο Θέατρο του Βλαδίμηρου Καυκαρίδη, διασκευή Φώτος Φωτιάδης, μουσική Αντ. Δημητριάδη, Λευκωσία, 1984.
Θίασος Γιάννη Βόγλη, διασκευή Βαγγέλης Ζάχος, 1984.
Θίασος Σταύρου Παράβα, διασκευή Γιώργος Ρεμούνδος, μουσική Μ. Θεοδωράκη, Θέατρο Λυκαβηττού, 1988.
Θίασος Αλβέρτου Εσκενάζυ, 2002.
Παράσταση στις Βρυξέλλες, διασκευή Bernard Damien, ίσως το 1982.
Παράσταση στις Βρυξέλλες, μουσική Marc Herouet, στα «Ευρωπάλια», 1982.
Παράσταση στο Μάλμε της Σουηδίας, μουσική Roger Johansson, 1988.
Παράσταση στο Théâtre de la Ronde de Sorgues, κατά τη διάρκεια της «Ελληνικής Εβδομάδας», μουσική Laurent Borel, 1988.
Ανέκδοτη διασκευή από τον Τώνη Τσιρμπίνο, Μουσείο Ν. Καζαντζάκη (Βαρβάροι Ηρακλείου).
Ανέκδοτη διασκευή στα γαλλικά από τον Bernard Damien, για το θέατρο Rideau de Bruxelles, Μουσείο Ν. Καζαντζάκη (Βαρβάροι Ηρακλείου).
Ζορμπάς του Νίκου Καζαντζάκη σε σκηνοθεσία Γιάννη Κακλέα, στο Ίδυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2022.

Κινηματογράφος

Zorba the Greek, σενάριο – σκηνοθεσία Μιχάλης Κακογιάννης, μουσική Μίκης Θεοδωράκης. Παραγωγή: Μιχ. Κακογιάννης – 20th Century Fox, 1964. Ηθοποιοί: Anthony Quinn, Alan Bates, Ειρήνη Παπά, Lila Kedrova. Το 1965, η ταινία κέρδισε τρία Όσκαρ: β΄ γυναικείου ρόλου (Lila Kedrova), καλλιτεχνικής διεύθυνσης (Βασίλης Φωτόπουλος) και φωτογραφίας (Walter Lassaly)· ήταν υποψήφια και για τα Όσκαρ α΄ ανδρικού ρόλου (Quinn), διασκευασμένου σεναρίου, σκηνοθεσίας και καλύτερης ταινίας (Κακογιάννης).
Michael Cacoyannis, Zorba the Greek, Αθήνα: 20th Century Fox, 1963 (φωτομηχανική ανατύπωση του κινηματογραφικού σεναρίου).

Οι τρεις θρύλοι του κινηματογραφικού Ζορμπά: Μιχάλης Κακογιάννης, Μίκης Θεοδωράκης και Άντονι Κουίν.

Μιούζικαλ

Zorba the Greek, σκηνοθεσία και παραγωγή Harold Prince, διασκευή Joseph Stein, μουσική John Kanter, στίχοι Fred Ebb. Ανέβηκε από αρκετούς θιάσους σε διάφορες πόλεις των ΗΠΑ (Βοστώνη, 1968, Νιου Χέιβεν, 1968, Λος Άντζελες, 1970, Μίλμπερν Νιου Τζέρσεϊ, 1971 με τον Τίτο Βανδή στον ρόλο του Ζορμπά) και σε άλλες χώρες (Ελσίνκι, 1970, Λίμπεκ, 1971, Βιέννη, 1971, Μάλμο, 1971, Βαϊμάρη, 1972, Λονδίνο, 1973, Καν, 1974, Ρουέν, 1974, Λιέγη, 1975, Νάντη, 1975, Μπορντό, 1975, Μόσχα, 1979, Κάσελ, 1980, Μίνστερ, 1982, Λειψία, 1982, Αντίμπ, 1987, Βερόνα, 1988, Παρίσι, 1991).
Zorba the Greek, σκηνοθεσία Μιχάλης Κακογιάννης, διασκευή Joseph Stein, Νέα Υόρκη, Μπρόντγουεϊ, με τους Anthony Quinn και Lila Kendrova, 1984-1986.
Zorba the Greek, διασκευή Joseph Stein, μουσική Μ. Θεοδωράκης, Σίδνεϋ, 1988.

Μπαλέτο

Zορμπάς, Εθνική Λυρική Σκηνή, μουσική Μ. Θεοδωράκης, 1979.
Μ. Θεοδωράκης, Zorba il Greco, Arena di Verona, 1988. Ηρώδειο, 2005.

Μουσική

Ν. Μαμαγκάκης, Μουσική για τέσσερις πρωταγωνιστές, Μπάιροϊτ, Ορχήστρα της ραδιοφωνίας του Αμβούργου, 1959.
Μ. Θεοδωράκης, Zorba the Greek, 20th Century Fox Records, 1964 (η μουσική της ταινίας).
John Kander, Zorba. Selections, στίχοι Fred Ebb, διασκευή Joseph Stein. Νέα Υόρκη: Times Square Music Publications / Μιλγουόκι: H. Leonard Corp., 1968 (επιλογές από το μιούζικαλ).
John Kander, Zorba. Selections, στίχοι Fred Ebb, διασκευή Joseph Stein. Χόλιγουντ: Capitol, 1969. United States: Broadway Angel, 1992 (σειρά Broadway Classics, 5) – επιλογές από το μιούζικαλ.
Joseph Stein, Zorba. A musical book, Νέα Υόρκη: Random House, 1969 (το λιμπρέτο).
John Kander, Zorba. Sound recording - cast recording, Νέα Υόρκη: RCA Red Seal, 1983 (επιλογές από το μιούζικαλ).
Κώστας Μουντάκης – Μάνος Μουντάκης, Αναφορά στον Καζαντζάκη, Μίνως Μάτσας, 1976 (τα περισσότερα τραγούδια είναι εμπνευσμένα από τον Ζορμπά).
Μ. Θεοδωράκης, ZorbailGreco, μπαλέτο, 1988.
Zorba, der Grieche, σύνθεση – διεύθυνση ορχήστρας Μίκης Θεοδωράκης, χορογραφία – σκηνική διεύθυνση Lorca Massine, παραγωγή Claudio M. Riccardi. Γερμανία, Hitron: Castle Communications, 1993 (σειρά Arena di Verona) – ηχογράφηση της παρουσίασης του μπαλέτου, Arena di Verona, 1988.
Μίκης Θεοδωράκης, Zorba the Greek, Γερμανία: Back Biter, 1994.
M. Theodorakis, Zorbas. Suite-ballet in 23 scenes for solo-alto, bouzoukis (ad libitum), choir and orchestra, Αθήνα: εκδ. Romanos, 1995 [η παρτιτούρα].

Βραβεία – Διακρίσεις

Το 1954 ο Ζορμπάς κέρδισε στη Γαλλία το βραβείο του καλύτερου ξένου μυθιστορήματος.
Το 2002 συμπεριλήφθηκε σε λίστα της Guardian με τα 100 Καλύτερα Βιβλία όλων των Εποχών.

Graphic novel

Ζορμπάς πράσινη πέτρα ωραιοτάτη, Soloup, Αθήνα, 2023.

Υπόθεση έργου

Η βάση του μυθιστορήματος είναι η πραγματική συνάντηση του Νίκου Καζαντζάκη με τον Γιώργη Ζορμπά. Ο πραγματικός Ζορμπάς γεννιέται το 1865 στον Κολινδρό Πιερίας και εργάζεται ως μεταλλωρύχος σε μια γαλλική εταιρεία. Όταν η γυναίκα του πεθαίνει (αποκτούν 12 παιδιά, από τα οποία ζουν τα 7), ο Ζορμπάς αλλάζει τόπους και δουλειές μέχρι που γνωρίζει τον Καζαντζάκη στο Άγιον Όρος το 1915. Ο Καζαντζάκης τότε σκέφτεται να δημιουργήσει μια εταιρεία για αποκομιδή ξυλείας. Θα συνδεθούν με βαθιά φιλία. Το 1917 συνεργάζονται στην επιχείρηση εξόρυξης λιγνίτη στη μεσσηνιακή Μάνη και το 1919 ο Ζορμπάς ακολουθεί τον Καζαντζάκη στην αποστολή επαναπατρισμού των Ελλήνων του Καυκάσου. Βασικός συνεργάτης του Καζαντζάκη στην αποστολή αυτή είναι ο Γιάννης Σταυριδάκης, ο οποίος, ως πρόξενος της Ελλάδας στη Ζυρίχη, φιλοξενεί τον συγγραφέα στο εκεί ταξίδι του τον Σεπτέμβριο του 1917. Ο Σταυριδάκης θα παίξει ρόλο στην υπόθεση του Ζορμπά.

Αυτή η βιωματική πρώτη ύλη χρησιμοποιείται από τον Καζαντζάκη ως υπόστρωμα για ένα μυθιστόρημα του οποίου, με λίγα λόγια, η πλοκή έχει ως εξής: Ένας νεαρός διανοούμενος (το Αφεντικό) γνωρίζει στο λιμάνι του Πειραιά έναν ηλικιωμένο εργάτη, τον Αλέξη Ζορμπά, τον οποίο παίρνει μαζί του σε ένα απομονωμένο κρητικό παραθαλάσσιο χωριό, για να τον χρησιμοποιήσει ως επιστάτη σε ένα λιγνιτωρυχείο που έχει μισθώσει. Οι δύο άντρες μένουν στο πανδοχείο της μαντάμ Ορτάνς, μιας ηλικιωμένης Γαλλίδας «ελαφρών ηθών», η οποία ξέμεινε στην Κρήτη μετά την Επανάσταση του 1897 και συνδέεται ερωτικά με τον Ζορμπά. Ο Ζορμπάς αρχίζει να δουλεύει στο ορυχείο, συλλαμβάνει την ιδέα να κατεβάσει ξυλεία από το βουνό και διαπραγματεύεται με τους μοναχούς του τοπικού μοναστηριού την ενοικίαση του δάσους, ενώ το Αφεντικό προσπαθεί να ολοκληρώσει ένα κείμενό του για τον Βούδα και συχνά σκέφτεται τον αγαπημένο φίλο του, που έχει αναχωρήσει για τον Καύκασο, για να λάβει μέρος σε μια εθνική αποστολή. Καθώς περνά ο χρόνος, ο Ζορμπάς και το Αφεντικό έρχονται όλο και πιο κοντά, συζητώντας για τον Θεό, την πατρίδα, τον πόλεμο, τις ιδεολογίες, τη σχέση άντρα και γυναίκας, ενώ ο Ζορμπάς συχνά αποκαλύπτει στον διανοούμενο λεπτομέρειες από τον περιπετειώδη βίο του.

Όπως φαίνεται από την παράθεση της υπόθεσης, ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί ως βασικό πυρήνα τη φιλία του με τον Ζορμπά, αλλά αλλάζει το όνομα από το πραγματικό Γιώργης στο μυθοπλαστικό Αλέξης, μεταφέρει την ιστορία του λιγνιτωρυχείου από τη Μάνη στην Κρήτη και τη διασταυρώνει με την ιστορία του Σταυριδάκη (ο αγαπημένος φίλος που βρίσκεται σε αποστολή στον Καύκασο) και με την ιστορία της μαντάμ Ορτάνς, η οποία στηρίζεται σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, τη Γαλλίδα Adeline Guitar, μια γυναίκα «ελαφρών ηθών» που βρέθηκε στην Κρήτη το 1897 (την περίοδο της διεθνούς κατοχής), παρακινημένη από τον εραστή της και προστάτη της, Γάλλο ναύαρχο Pottier, και παρέμεινε εκεί ως το τέλος της ζωής της, χωρίς, πάντως, να συναντηθεί ποτέ με τον Καζαντζάκη ή τον Γιώργη Ζορμπά. Έτσι, ο Καζαντζάκης αναμειγνύει πραγματικά περιστατικά από διαφορετικές περιόδους και φανταστικά περιστατικά, χωρίς να προσδιορίζει τον χρόνο της ιστορίας, περιοριζόμενος «μόνο στην εξιστόρηση ορισμένων περιστατικών με βάση τον κυκλικό χρόνο (φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι), που ταυτίζεται με χριστιανικές ή άλλες γιορτές (Χριστούγεννα, Πάσχα, Πρωτομαγιά)».

Ο Ζορμπάς έζησε όλες τις αξίες της ζωής ως χαρές, τις χόρτασε, προσπάθησε να τις εξαντλήσει, έχει λυτρωθεί. Έχει ξεπεράσει μέσα του κάθε ιδέα, κάθε παράδοση, δεν έχει ιερές λέξεις παρά μόνο τη ζωή. Είναι ένας αρχέγονος λαϊκός άνθρωπος, ένας άνθρωπος πέρα από το κακό και το καλό, που έρχεται σε άμεση επαφή με τη ζωή και τη φύση και φτάνει τα πάντα στα όριά τους. Είναι ένας τύπος εξαίρεση, που μας σαγηνεύει και μας γεμίζει με όρεξη για ζωή και δημιουργία

Ο Νίκος Καζαντζάκης στο μεταλλείο λιγνίτη που είχε με τον Γιώργη Ζορμπά στην Πραστοβά της Μάνης, το 1917.

Χαρακτηριστικά στοιχεία

Αποτελεί μια διαχρονική κραυγή ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Ο ήρωας του βιβλίου αποτελεί ένα σπάνιο μοντέλο αδέσμευτου ανθρώπου, που αρνείται να υποταχθεί στις συμβάσεις και χαράζει έναν δικό του δρόμο. Θετική ενέργεια, κατάφαση στη ζωή, αυθορμητισμός, αυθεντικότητα είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον Αλέξη Ζορμπά – ο Καζαντζάκης κάνει ένα πρόσωπο-υπόδειγμα. Αν και ένα μεγάλο κομμάτι του παγκόσμιου αναγνωστικού κοινού, με τη μεσολάβηση του αγγλόγλωσσου τίτλου του μυθιστορήματος (Zorba the Greek) και της κινηματογραφικής διασκευής του Μιχάλη Κακογιάννη, προσλαμβάνει λανθασμένα ως αποκλειστικά ελληνικό, στην πραγματικότητα η πρόθεση του Καζαντζάκη είναι μάλλον να πλάσει ένα οικουμενικό σύμβολο, ένα πορτρέτο Έλληνα που να υπερβαίνει τα ελληνικά σύνορα και να κηρύσσει την πίστη του στα διεθνιστικά ιδεώδη. Ο Ζορμπάς ζει τα μεγάλα προβλήματα και αντιμετωπίζει τα μεγάλα ερωτήματα της ύπαρξης όχι τραγικά αλλά με σιγουριά και απλότητα.
Αντιπολεμικό έργο με στοιχεία συμφιλίωσης για όλους τους ανθρώπους. Καινοτόμο για την εποχή του, βαθιά επίκαιρο και σήμερα το μυθιστόρημα βάζει τον ήρωα να ξεστομίζει τη φράση «Δε χαίρουμαι για το καλό μήτε λυπούμαι για το κακό· αν μάθω πήραν την Πόλη οι Έλληνες, είναι το ίδιο για μένα αν πάρουν την Αθήνα οι Τούρκοι». Αν σκεφτούμε τον χρόνο συγγραφής, καταλαβαίνουμε ότι κάτι τέτοιο είναι πραγματικά πολύ γενναίο. «Η κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ελλάδα, με τις ανείπωτες ταπεινώσεις και τη μαζική πείνα των κατοίκων της, αποτελεί τον χώρο μέσα από τον οποίο ο Ζορμπάς αποκτά φωνή για να εκφράσει, με την αυθεντία της εμπειρίας, το αδάμαστο και ακατανίκητο πνεύμα του ηττημένου στον πόλεμο Έλληνα».
Αυτή ακριβώς η διεθνιστική και βαθιά ουμανιστική διάθεση που εκφράζει ο Καζαντζάκης στον Ζορμπά του ίσως είναι και ο λόγος που ο συγγραφέας κρατά ανέκδοτο το μυθιστόρημά του κατά τη διάρκεια της Κατοχής και αποφασίζει να προχωρήσει στην έκδοσή του μόλις τον Δεκέμβριο του 1946, όταν η γερμανική μπότα αποτελεί παρελθόν, η Ελλάδα βρίσκεται στη δίνη του Εμφυλίου και ο ίδιος είναι πλέον οριστικά εγκατεστημένος στη Γαλλία. Αξίζει λοιπόν ο σημερινός αναγνώστης να διερωτηθεί πώς θα αντιμετώπιζε το αντιμιλιταριστικό μήνυμα του μυθιστορήματος ο –βουτηγμένος στη λογική του εθνικού διχασμού, με νωπές ακόμη τις τραυματικές μνήμες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου– Έλληνας αναγνώστης του 1946.
Γυναικείοι χαρακτήρες με τεράστιο ενδιαφέρον:

Ορτάνς, πραγματικό πρόσωπο, για το οποίο μιλήσαμε παραπάνω.

Χήρα, μια γυναίκα με τεράστιο ρόλο στο έργο, αλλά χωρίς φωνή. Πώς μπορεί να ερμηνευτεί αυτό; Ανυπότακτη και δυνατή, με έντονη προσωπικότητα, αλλά με μια εκκωφαντική σιωπή να τη συνοδεύει. Εδώ μπαίνει και ένα πρώιμο θέμα γυναικοκτονίας.

Σύγκρουση Ζορμπά – Αφεντικού. Ο πρώτος είναι ο άνθρωπος της δράσης, ο ενσαρκωτής του διονυσιακού στοιχείου, ο θιασώτης του ενστίκτου, ο φορέας της λαϊκής σοφίας και της αυθεντικής ζωής. Ο δεύτερος είναι ο άνθρωπος της θεωρίας, ο εκπρόσωπος του απολλώνιου στοιχείου και της νοησιαρχίας, ο άτολμος διανοούμενος που έχει προσκολληθεί στον βουδισμό και έχει σμικρύνει τη ζωή, καθώς τη ζει μέσα από τη γραφή και την ανάγνωση. Ανάμεσα στους δύο άντρες αναπτύσσεται μια βαθιά σχέση, που έχει τις διαστάσεις τόσο της αντιπαράθεσης όσο και της μαθητείας (από την πλευρά του Αφεντικού), ενώ το κρητικό ακρογιάλι, όπου οι δρόμοι τους διασταυρώνονται, λειτουργεί ως ένας προσωρινός παράδεισος, ξεκομμένος από τις συμβάσεις του «πολιτισμένου» κόσμου, όπου ο Ζορμπάς χαίρεται τη ζωή με όλες τις αισθήσεις του και προσπαθεί να δείξει την ομορφιά της στο (βυθισμένο στην ψευδαίσθηση και τον πεσιμιστικό μηδενισμό) Αφεντικό. Στο τέλος έχουμε μια βαθιά λογοτεχνική στιγμή. Το Αφεντικό δεν θα μεταβεί να δει την πράσινη πέτρα ωραιοτάτη, όπως του ζητά ο Ζορμπάς. Το Αφεντικό αποδέχεται ποιος είναι και προχωράει στον στόχο του. Είναι όμως ο ίδιος; Πόσο έχει επηρεαστεί από τον Ζορμπά και πόσο έχει αλλάξει;
Πάντα βασική συνιστώσα στα έργα του Καζαντζάκη είναι η αιώνια πάλη ανάμεσα στην ελευθερία, ή μάλλον στη διαρκή πάλη του ανθρώπου να την κατακτήσει, και την οδυνηρή διαπίστωση ενός ορίου – μια σκέψη για το ανέφικτο.

Στοιχεία της δευτερεύουσας δράσης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν

Η προσπάθεια του Ζορμπά να μεταφέρει την ξυλεία με έναν αυτοσχέδιο εναέριο σιδηρόδρομο είναι μια στιγμή για την έμπνευση, τη φαντασία, τη δημιουργία, το σχέδιο, τη μετατροπή του σχεδίου σε πράξη κτλ.
Ο χορός στην παραλία, ένας ύμνος στη φιλία, την αποδέσμευση από συμβάσεις και περιορισμούς, μια νίκη απέναντι στα βάρη που μας κρατούν πίσω. Λυτρωτική, αναζωογονητική αντίδραση στην αποτυχία και στη διάψευση των ελπίδων. Είναι τέτοιο το κέφι που πηγάζει από τον ήρωα, που οι αναγνώστες συχνά ξεχνούν την τραγική διάσταση του μυθιστορήματος.
Η αντίθεση Ζορμπά – Αφεντικού. Η εικόνα της Κρήτης και των Κρητικών, η εικόνα συνολικά της επαρχίας, όπως αυτή σκιαγραφείται από τον Ζορμπά. Π.χ. το απομονωμένο κρητικό ακρογιάλι παρουσιάζεται ως ένας επίγειος παράδεισος, όπου ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει μια ζωή μέσα στη φύση, μακριά από τις τυποποιημένες συμβάσεις του αστικού πολιτισμού και κοντά στις πραγματικές, ουσιαστικές του ανάγκες. Υπό το πρίσμα αυτό, το ταξίδι των δύο κεντρικών ανδρικών χαρακτήρων στην Κρήτη μπορεί να νοηθεί και ως ένα ταξίδι επιστροφής στις αρχέγονες πηγές της ζωής.
Υπάρχει σύγκρουση προφορικού και γραπτού λόγου; Το αφεντικό προσπαθεί να γράψει ένα βιβλίο (τον Βούδα, που όντως ο Καζαντζάκης δυσκολεύτηκε πάρα πολύ στη γραφή του) μέσα στο βιβλίο του για τον Ζορμπά. Αντίθετα ο Ζορμπάς κινείται σε μια σφαίρα πιο εμπειρική, μια σχέση σωματική και μέσω του προφορικού λόγου διανθίζει την ιστορία με πάρα πολλές μικρές «παραβολές».
Ο χαρακτήρας του Σταυριδάκη, φορέας του μεγαλοϊδεατισμού, λειτουργεί αντιστικτικά σε σχέση με τον Ζορμπά, που πρεσβεύει ένα αντιμιλιταριστικό και διεθνιστικό πνεύμα. Τελικά, ο Ζορμπάς θα «νικήσει» τον Σταυριδάκη, καθώς το Αφεντικό θα συνειδητοποιήσει τη χρεοκοπία της Μεγάλης Ιδέας.

Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία

Υπάρχει ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης του Ζορμπά στις εκδόσεις Δημητράκου του 1946 με την υπογραφή του συγγραφέα, όπου ο Καζαντζάκης κρατά σημειώσεις πάνω στο βιβλίο του. Το ιστορικό αυτό κειμήλιο βρίσκεται το Μουσείο Καζαντζάκη, αλλά και στην πανόδετη έκδοση των εκδόσεων Διόπτρα, που κυκλοφόρησε το 2023.

Η κριτική υποδοχή στην Ελλάδα και το εξωτερικό

Όταν κυκλοφορεί το βιβλίο στην Ελλάδα, στην καρδιά του Εμφυλίου, η κριτική υποδοχή είναι αρκετά θετική. Αρκετοί κριτικοί διχάζονται ως προς την ειδολογική κατάταξη του έργου: Ο Γιάννης Χατζίνης σημειώνει ότι ο Ζορμπάς δεν είναι ούτε μυθιστόρημα ούτε δοκίμιο, αλλά αποτελεί τη συνέχεια και το τέλος των ταξιδιωτικών βιβλίων του δημιουργού. Ο Μανόλης Γιαλουράκης βρίσκει ότι το έργο απομακρύνεται από την τεχνική του σύγχρονου μυθιστορήματος, ο Α. Κόμης το χαρακτηρίζει «μυθιστόρημα φιλοσοφικό», ο Μιχάλης Ροδάς κάνει λόγο για κείμενο ρωμαλέο, το οποίο, ωστόσο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μυθιστόρημα, αφού αποτελείται από σκέψεις εκπορευόμενες από τις εμπειρίες και τα διαβάσματα του συγγραφέα. Πέρα από αυτόν τον προβληματισμό, που συνεχίζεται και σε μεταγενέστερες περιόδους, στις πρώτες αυτές κριτικές επαινούνται ιδιαίτερα οι αρετές της καζαντζακικής γραφής, το υποδειγματικό προσωπικό ύφος του πεζογράφου, ο ρυθμός, η σκιαγράφηση των χαρακτήρων και οι λαμπρές περιγραφικές σελίδες, γοητεύει η προσωπικότητα του Ζορμπά (ο Βάρναλης τον βλέπει ως alter ego του συγγραφέα) και χρησιμοποιούνται χαρακτηρισμοί όπως «εξαιρετικό βιβλίο» και «το καλλίτερο μυθιστόρημα από όσα εμφανίσθηκαν μετά τον πόλεμο».

Ο ίδιος ενθουσιασμός για τον χαρακτήρα του Ζορμπά αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της πρόσληψης του καζαντζακικού μυθιστορήματος και στα μεταγενέστερα χρόνια, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η διεθνής σταδιοδρομία του μυθιστορήματος ξεκινά από τη Γαλλία, όπου μεταφράζεται το 1947, σε μια άτυχη έκδοση, παρά τις θαυμάσιες κριτικές (ο Pierre Minet του περιοδικού Paru το χαρακτηρίζει «μια μεγαλειώδη έκρηξη λυρισμού, μια καυτερή εποποιία που συγκλονίζει τον αναγνώστη»), για να επανέλθει δριμύτερο το 1954 σε νέα έκδοση, με εξίσου διθυραμβικές κριτικές (ο Marcel Brion στην κριτική του στην εφημερίδα Le Monde βλέπει τον Ζορμπά ως μια παραμορφωμένη αντανάκλαση, μια μεγέθυνση του δημιουργού του, ο οποίος προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ του πανθεϊσμού της φύσης και του θεού της απομόνωσης). Στην Αγγλία, όπου το μυθιστόρημα, υπό τον τίτλο Zorba the Greek, κυκλοφορεί μεταφρασμένο από τον Carl Wildman το φθινόπωρο του 1952 από τον εκδοτικό οίκο John Lehmann, η υποδοχή του από τον βρετανικό Τύπο είναι εξίσου θερμή (η ανυπόγραφη κριτική που δημοσιεύεται στο λογοτεχνικό ένθετο της εφημερίδας The Times τονίζει ότι «ο Καζαντζάκης [...] έχει δημιουργήσει με τον Ζορμπά έναν από τους μεγάλους χαρακτήρες της σύγχρονης πεζογραφίας» και υποστηρίζει ότι το έργο αποτυπώνει την ελληνική ιλαρότητα στην καλύτερη έκφρασή της). Στις ΗΠΑ, όπου το μυθιστόρημα εκδίδεται το 1953, τα υμνητικά σχόλια υπερβαίνουν κάθε προηγούμενο: Ο Anthony West, κριτικός του περιοδικού New Yorker, επαινεί το ύφος και το χιούμορ του Καζαντζάκη και βρίσκει ότι το βιβλίο είναι γεμάτο από τη φωτεινή ομορφιά των ελληνικών νησιών. Ο Kimon Friar, κριτικός του περιοδικού The New Republic, επιγράφει το σχετικό άρθρο του «Ένα μικρό αριστούργημα» και θεωρεί ότι το κοινό πρέπει να διαβάσει και να απολαύσει το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη στο επίπεδο του ρεαλιστικού συμβολισμού, ενώ το περιοδικό Time στη λογοτεχνική επισκόπηση του 1953 περιλαμβάνει τον Ζορμπά στη λίστα των καλύτερων βιβλίων της χρονιάς («Ο Ζορμπάς είναι το πιο πλούσιο, το πιο γενναιόδωρο μυθιστόρημα της χρονιάς»).

Σχετικά άρθρα