Ο καπετάν Μιχάλης, πληροφορίες για σχολεία

Με ιδιαίτερη χαρά και ενθουσιασμό καθώς και με βαθύ αίσθημα ευθύνης απέναντι στην πολιτιστική παρακαταθήκη που συνιστά το οικουμενικό έργο του σπουδαίου κρητικού λογοτέχνη Νίκου Καζαντζάκη, οι εκδόσεις Διόπτρα προκηρύσσουν τον 1ο Μαραθώνιο Ανάγνωσης «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα» για το ακαδημαϊκό έτος 2024-2025. Ο Μαραθώνιος Ανάγνωσης συνδέεται με δύο μαθητικούς διαγωνισμούς, τον ομώνυμο Διαγωνισμό Δημιουργικής Γραφής και τον Διαγωνισμό Κόμικ «Ο Νίκος Καζαντζάκης και η 9η Τέχνη».

  Θα βρείτε όλες τις πληροφορίες για τον Μαραθώνιο Ανάγνωσης εδώ.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ

Υπόθεση

Η υπόθεση τοποθετείται στην Kρητική Eπανάσταση του 1889. Ο κεντρικός ήρωας, ο καπετάν Μιχάλης, ένας άγριος και ανυπότακτος πολεμιστής, έχει ορκιστεί να είναι μαυροντυμένος, αξύριστος και αγέλαστος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη. Όταν όμως συναντά την Εμινέ, τη γυναίκα του αδελφοποιτού του, του Νουρήμπεη, τον κυριεύει «ένας δαίμονας»· παρά τις προσπάθειές του δεν καταφέρνει να τη βγάλει από το μυαλό του.

Ενώ ο καπετάν Μιχάλης παλεύει με τον δαίμονά του, ο Νουρήμπεης μονομαχεί με τον Μανούσακα, για να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα του, και τον σκοτώνει· ο ίδιος, όμως, τραυματίζεται σοβαρά. Η πληγή του επουλώνεται, αλλά εκείνος αυτοκτονεί, αδυνατώντας ν’ αντέξει την περιφρόνηση και τον οίκτο της Εμινέ (που εν τω μεταξύ έχει γίνει ερωμένη του καπετάν Πολυξίγκη) για τον ακρωτηριασμό του. Η είδηση του θανάτου του επιβαρύνει το ήδη τεταμένο κλίμα στο Μεγάλο Κάστρο, όπου καθημερινά φτάνουν μαντάτα για αψιμαχίες και ταραχές σε όλο το νησί.

Με την παρακίνηση των αγάδων, Τούρκοι στρατιώτες ξεχύνονται στους δρόμους της πόλης σφάζοντας και πυρπολώντας. Λίγες μέρες αργότερα, ξεσπά η επανάσταση. Ο πόλεμος μαίνεται και οι Τούρκοι πολιορκούν το μοναστήρι του Αφέντη Χριστού. Την ίδια εποχή, η Εμινέ ετοιμάζεται να βαφτιστεί χριστιανή και να παντρευτεί τον Πολυξίγκη. Όμως το σόι του Νουρήμπεη την απαγάγει και ο καπετάν Μιχάλης την πιο κρίσιμη νύχτα της πολιορκίας φεύγει από το μοναστήρι για να τη γλιτώσει. Τα καταφέρνει και τη στέλνει στο σπίτι μιας θείας του. Με την απουσία του όμως οι Τούρκοι καταφέρνουν να πυρπολήσουν το μοναστήρι και ο καπετάν Μιχάλης σκοτώνει την Εμινέ για να ησυχάσει και να λυτρωθεί από τις τύψεις για το μοναστήρι.

Λίγο αργότερα, φτάνει στην Κρήτη ο Κοσμάς, γιος του Κωσταρού και ανιψιός του καπετάν Μιχάλη, φέρνοντας στους επαναστατημένους το μήνυμα της συνθηκολόγησης. Ένας μετά τον άλλον, οι καπεταναίοι καταθέτουν τα όπλα, αλλά ο καπετάν Μιχάλης αρνείται να υποκύψει. Ο Κοσμάς πηγαίνει στο λημέρι του για να τον πείσει, αλλά τελικά μένει και ο ίδιος, νιώθοντας τον ίσκιο του πατέρα του να ορθώνεται μέσα του. Μέσα στον πυρετό της μάχης, καταλαβαίνει ότι ο καπετάν Μιχάλης έχει πια λυτρωθεί από κάθε φόβο κι ελπίδα. Σύντομα, θείος και ανιψιός πέφτουν νεκροί στην τελευταία έφοδο του Τούρκων.
Τέλη 19ου αιώνα, Κρήτες επαναστάτες.

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Η ιδέα για το μυθιστόρημα φαίνεται πως υπάρχει από το 1929, όταν ο Καζαντζάκης, στο Γκότεσγκαμπ, γράφει στα γαλλικά το Kapétan Élia. Το 1936, στην Αίγινα, καταπιάνεται με τη συγγραφή του Mon père, επίσης στα γαλλικά· το ξαναδουλεύει το 1940.

Μερικά χρόνια αργότερα, το 1946, στο Κέιμπριτζ, γράφει το μυθιστόρημα Ο Ανήφορος, που αναφερόταν στην αντίσταση στους Γερμανούς· ένα απόσπασμα με τίτλο «Ο θάνατος του παππού», δημοσιεύεται στη Νέα Εστία το 1947. Ο Καπετάν Μιχάλης γράφεται το 1949-1950 στην Αντίμπ.

Στην τελική του μορφή ενσωματώνει κάποιες σελίδες από τα προηγούμενα σχεδιάσματα, καθώς και μερικές περιγραφές, εκ νέου επεξεργασμένες, των κατεστραμμένων χωριών και του βυθισμένου σε πένθος πληθυσμού, που είχαν περιληφθεί στην Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη (1945). Μέρος των εντυπώσεων του Καζαντζάκη από το οδοιπορικό στη μετακατοχική Κρήτη, δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Η Κρήτη» στο περ. Νέα Εστία, τ. 66 (Χριστούγεννα 1959), σελ. 39-40.
Ο Νίκος Καζαντζάκης το 1929.

Θεατρικές παραστάσεις

Θίασος Ν. Χατζίσκου, διασκευή Κώστας Κοτζιάς – Γεράσιμος Σταύρου, μουσική Αλέκος Ξένου, 1959.

Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη, διασκευή Κώστας Κοτζιάς – Γεράσιμος Σταύρου, σκην. Μάνος Κατράκης, μουσική Μάνος Χατζηδάκις, 1966.

Θίασος Βλαδίμηρου Καυκαρίδη, διασκευή (πιθανόν) Βλαδ. Καυκαρίδη, Κύπρος, 1971.

Άρμα Θέσπιδος, διασκευή Κώστας Κοτζιάς – Γεράσιμος Σταύρου, σκηνοθεσία Τάκης Μουζενίδης, μουσική Γιάννης Κοτσόπουλος, 1980-1981.

Θίασος Γιάννη Βόγλη, διασκευή Κώστας Κολώτας, 1983.

Μουσική

Μάνος Χατζηδάκις, Ο καπετάν Μιχάλης, μουσική για την παράσταση του Ελλ. Λαϊκού Θέατρου, Columbia, 1966, 1975. Lyra, 1996. Minos EMI, 1995, 2000 (σε CD).

Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις – Ιστορικό πλαίσιο

Ο Καπετάν Μιχάλης εκδίδεται το 1953, αλλά η υπόθεσή του διαδραματίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Αυτό το ιστορικό πλαίσιο και η ηθογραφική ατμόσφαιρα της Κρήτης αποδίδονται με ακρίβεια χάρη στον ρεαλιστικό τρόπο γραφής. Έτσι, το μυθιστόρημα αφενός στηρίζεται στις εθνικές σελίδες της ένδοξης κρητικής ιστορίας κι αφετέρου αντανακλά τις σκέψεις του ίδιου του Νίκου Καζαντζάκη, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μεταπολεμικά.

Η υπόθεση του Καπετάν Μιχάλη αφορά τον αγώνα των Κρητικών για την ανεξαρτησία τους από τους Τούρκους με κέντρο την επανάσταση του 1889. Ήταν μια βραχύβια εξέγερση, που συνέβαλε, έστω και λιγότερο από άλλες, στη σταδιακή αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, κατ’ αρχάς το 1898 με την Αρμοστεία του Γεωργίου Α΄ και τέλος το 1913 με την ένταξη της Κρήτης στο ελληνικό κράτος.

Από τη μακρινή επανάσταση του θρυλικού Δασκαλογιάννη το 1770 έως τις ενδιάμεσες εξεγέρσεις κι από την εμβληματική ανατίναξη του Αρκαδίου το 1866 ως τις τελευταίες απόπειρες απελευθέρωσης ή ένωσης με τη μητέρα Ελλάδα: Σ’ αυτό το πλαίσιο ο λογοτέχνης ακολουθεί τα πρότυπα του παραδοσιακού ιστορικού μυθιστορήματος, το οποίο στήριξε τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων στην ιστορία και στα κατορθώματα του ελληνικού λαού.

Ιστορικά στοιχεία της περιόδου που αναφέρεται ο Καπετάν Μιχάλης

Μετά τη βίαιη κατάπνιξη της επανάστασης του 1866 ο σουλτάνος, βλέποντας ότι η κοινή γνώμη της Ευρώπης έβλεπε με συμπάθεια τους Κρητικούς, έστειλε στην Κρήτη τον μεγάλο βεζίρη Ααλή πασά, κομιστή διοικητικών παραχωρήσεων, που αποτέλεσαν τη βάση του λεγόμενου Οργανικού Νόμου του 1868. Επρόκειτο για ένα καθεστώς υποτυπώδους ημιαυτονομίας, και σύμφωνα με αυτό η Κρήτη θα αποτελούσε ένα βιλαέτι (διοικητική επαρχία) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διοικούμενο από το βαλή, που διοριζόταν από τον σουλτάνο. Το νησί διαιρέθηκε σε πέντε διοικήσεις και είκοσι επαρχίες. Θα μπορούσαν να διορίζονται και χριστιανοί στις διοικήσεις αυτές· στα δικαστήρια θα μετείχαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ενώ αιρετοί σύμβουλοι θα μετείχαν στο κεντρικό συμβούλιο της Γενικής Διοίκησης. Επίσης αναγνωρίστηκε η ισοτιμία των δύο γλωσσών, ελληνικής και τουρκικής. Ο Οργανικός Νόμος κυρώθηκε με «Διάταγμα Αυτοκρατορικόν», που δημοσιεύτηκε στις 8 Ιανουαρίου 1868.

Η Υψηλή Πύλη θεώρησε ότι ο Οργανικός Νόμος ήταν μία χειρονομία καλής θελήσεως προς τον χριστιανικό πληθυσμό της Κρήτης. Εντούτοις, ο Οργανικός Νόμος ήταν μια παγίδα για τους Κρήτες. Το χριστιανικό στοιχείο στη Γενική Συνέλευση δεν αντιπροσωπευόταν αναλογικά με τους πληθυσμιακούς του αριθμούς. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο καμιά από τις προτάσεις των χριστιανών δεν ήταν δυνατόν να εγκριθεί. Στην πραγματικότητα ο Οργανικός Νόμος δεν εφαρμόστηκε ποτέ σε όλες του τις διατάξεις. Οι συνεχόμενες παραβιάσεις του έκαναν τους Κρήτες να διαμαρτύρονται.

Η κατάσταση στο νησί τα έτη 1869-1874 ήταν τραγική. Ο πληθυσμός είχε ελαττωθεί σε τραγικά επίπεδα από τις σφαγές και τους εκπατρισμούς, τα χωριά είχαν ερημώσει και οι γεωργικοί κλήροι έμεναν ακαλλιέργητοι. Ουσιαστικά η Κρήτη έπρεπε να αναγεννηθεί από τις στάχτες της. Το διάστημα 1869-1878 η Τουρκία έστελνε στο νησί ως Γενικούς Διοικητές, στρατιωτικούς που ήταν εντελώς αντίθετοι σε κάθε μεταρρύθμιση. 

Η Γενική Συνέλευση των Κρητών ζήτησε με υπόμνημά της την κατοχύρωση του Οργανικού Νόμου με σουλτανικό φιρμάνι, αφού θα τροποποιείτο στις βασικές του διατάξεις. Η Υψηλή Πύλη δεν δέχθηκε να συζητήσει τίποτε από όλα αυτά. Στις αρχές του 1877 η εσωτερική κατάσταση στην Κρήτη ταράχθηκε, όταν ψηφίστηκε το τουρκικό σύνταγμα του Μιδάτ. Οι Κρήτες υπέβαλαν υπόμνημα στον Γενικό Διοικητή Σαμίχ πασά και του ζήτησαν να εξαιρεθεί η Κρήτη από το τουρκικό σύνταγμα και να θεωρηθεί επαρχία αυτοδιοικούμενη, όπως αναγνωριζόταν από τον Οργανικό Νόμο. Το αίτημα δεν έγινε δεκτό.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ως υπουργός Εξωτερικών στην Οικουμενική Κυβέρνηση Κουμουνδούρου, δήλωσε την 27η Δεκεμβρίου 1877 ότι η Ελλάδα θα υποστηρίξει ενεργώς την Κρητική Επανάσταση, ενώ οι εξόριστοι Κρήτες οπλαρχηγοί άρχισαν να κατεβαίνουν στην Κρήτη. Τον Ιανουάριο του 1878 συγκροτήθηκε στο Φρε η «Παγκρήτιος Ἐπαναστατικὴ Συνέλευσις», με πλήθος αντιπροσώπων.

Η επανάσταση εξερράγη τον Ιανουάριο του 1878 και πήρε αμέσως παγκρήτιες διαστάσεις. Η κατάρρευση της Τουρκίας στον ρωσοτουρκικό πόλεμο είχε άμεσες επιπτώσεις στην εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Το άρθρο 15 της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (Φεβρουάριος 1878) υποχρέωνε την Τουρκία σε πλήρη εφαρμογή του Οργανικού Νόμου του 1868. Τον Ιούλιο 1878 οι Πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη επέβαλαν ανακωχή, με τη διαβεβαίωση ότι το Κρητικό Ζήτημα επρόκειτο να απασχολήσει το Συνέδριο του Βερολίνου, το οποίο θα αναθεωρούσε τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Η Γενική Συνέλευση των Κρητών εξέλεξε δύο αντιπροσώπους για το Συνέδριο του Βερολίνου, αλλά η ελληνική κυβέρνηση, επειδή φοβόταν μήπως οι Κρήτες αντιπρόσωποι πιεσθούν και αποδεχθούν τη λύση της ηγεμονίας, εγκατέλειψε το πάγιο αίτημα της ένωσης και απαγόρευσε τη μετάβασή τους στο Βερολίνο.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις στο Συνέδριο του Βερολίνου αποφάσισαν και επέβαλαν στην Τουρκία την εφαρμογή του Οργανικού Νόμου, αφού γίνονταν οι αναγκαίες τροποποιήσεις. Οι Κρητικοί αποφάσισαν να συνεχίσουν τον ένοπλο αγώνα τους, καθώς το συνέδριο απέκλεισε την ένωση με την Ελλάδα. Η Τουρκία, ικανοποιημένη που η λύση της ένωσης αποκλείστηκε για τους Κρήτες, δέχθηκε να προβεί σε παραχωρήσεις προνομίων για το χριστιανικό πληθυσμιακό στοιχείο της Κρήτης.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι τον Οκτώβριο του 1878 υπογράφθηκε η Σύμβαση της Χαλέπας, στο ομώνυμο προάστιο των Χανίων, η οποία επικυρώθηκε αμέσως με σουλτανικό φιρμάνι και αποτέλεσε τον νέο πολιτικό Οργανισμό της Κρήτης. Ο Χάρτης της Χαλέπας ήταν ένα πολύ σημαντικό βήμα για τη λύση του Κρητικού Ζητήματος, αφού έτσι δημιουργήθηκε ένα καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας με ιδιαίτερα προνόμια.

Το αποτέλεσμα των ευεργετικών διατάξεων της Σύμβασης της Χαλέπας φάνηκε αμέσως. Η Υψηλή Πύλη διόρισε χριστιανό Γενικό Διοικητή, τον Αλέξανδρο Καραθεοδωρή, τον οποίο διαδέχθηκε ένας πολύ μορφωμένος και δραστήριος άνθρωπος, ο Ιωάννης Φωτιάδης, που είχε και διοικητική και διπλωματική εμπειρία, καθώς είχε χρηματίσει πρεσβευτής της Τουρκίας στην Αθήνα. Διοίκησε την Κρήτη ως το 1885, με φρόνηση και δικαιοσύνη. Υποστήριξε την παιδεία, με την ίδρυση σχολείων, και προώθησε τη λύση μεγάλων και σοβαρών οικονομικών προβλημάτων. Στις μεγάλες πόλεις ιδρύθηκαν φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι και λήφθηκαν μέτρα για την προστασία των αρχαιοτήτων του νησιού. Είναι βέβαιο ότι χωρίς τα μέτρα αυτά πολλά από τα τεκμήρια της κρητικής αρχαιότητας θα βρίσκονταν σήμερα σε ξένες χώρες.

Η παραχώρηση του δικαιώματος για έκδοση εφημερίδων άνοιξε τον δρόμο στην κρητική δημοσιογραφία. Είναι αξιοσημείωτο ότι ήδη από το 1880 παρατηρείται στην Κρήτη ένας αληθινός δημοσιογραφικός πυρετός, με την ίδρυση και έκδοση για πρώτη φορά ελληνικών εφημερίδων, με μαχητικούς δημοσιογράφους, που ριψοκινδύνευαν καθημερινά, απειλούμενοι με φυλακίσεις και εξορίες από τους Τούρκους.

Το 1888 προβλήθηκε για μια ακόμη φορά η ιδέα της αγγλικής προστασίας, που όμως απορρίφθηκε από τους περισσότερους πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς. Στην εφημερίδα Λευκά Όρη, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, νεαρός δικηγόρος τότε και ανατέλλων αστήρ στο πολιτικό στερέωμα της Κρήτης, έγραφε: «Προτιμώμεν χιλιάκις την τουρκικήν κυριαρχίαν από πάσης αγγλικής». Ήταν βέβαιο ότι η τουρκική κυριαρχία στην Κρήτη θα καταλυόταν γρήγορα, ενώ η αποτίναξη μιας ενδεχόμενης αγγλικής κατοχής θα ήταν δύσκολη και ίσως αδύνατη και έτσι, ο εθνικός πόθος της Κρήτης δεν θα μπορούσε να βρει δικαίωση

Το 1888 είχαν προκηρυχθεί εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων για τη Γενική Συνέλευση. Στις εκλογές αυτές κέρδισε το Κόμμα των Ξυπόλυτων. Το Κόμμα των Καραβανάδων, που υποστήριζε ότι οι εκλογές δεν είχαν διεξαχθεί ομαλά, αντέδρασε με τρόπο απροσδόκητο και απερίσκεπτο. Στη Γενική Συνέλευση της 6ης Μαΐου 1889 κατέθεσε αιφνιδιαστικά σχέδιο ψηφίσματος, με το οποίο κήρυττε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η πράξη κρίθηκε ευθέως ανατρεπτική, η συνέλευση διαλύθηκε, τα στελέχη των Καραβανάδων κατέφυγαν στα βουνά και κήρυξαν νέα ένοπλη επανάσταση.

Η άκαιρη και επιπόλαιη αυτή ενέργεια είχε ολέθριες συνέπειες για το Κρητικό Ζήτημα. Στο νησί κηρύχθηκε ο στρατιωτικός νόμος και σημειώθηκαν βιαιοπραγίες και ληστρικές ενέργειες σε βάρος του άμαχου χριστιανικού πληθυσμού. Παράλληλα η Υψηλή Πύλη, με το πρόσχημα ότι κινδύνευαν στην Κρήτη οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί, ανακάλεσε τα προνόμια του Χάρτη της Χαλέπας (17 Δεκεμβρίου 1889). Στην Κρήτη επανήλθε η τρομοκρατία περασμένων καιρών και επιβλήθηκε επαχθέστατη φορολογία.

Οθωμανικός χάρτης της Κρήτης.