Με ιδιαίτερη χαρά και ενθουσιασμό καθώς και με βαθύ αίσθημα ευθύνης απέναντι στην πολιτιστική παρακαταθήκη που συνιστά το οικουμενικό έργο του σπουδαίου κρητικού λογοτέχνη Νίκου Καζαντζάκη, οι εκδόσεις Διόπτρα προκηρύσσουν τον 1ο Μαραθώνιο Ανάγνωσης «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα» για το ακαδημαϊκό έτος 2024-2025. Ο Μαραθώνιος Ανάγνωσης συνδέεται με δύο μαθητικούς διαγωνισμούς, τον ομώνυμο Διαγωνισμό Δημιουργικής Γραφής και τον Διαγωνισμό Κόμικ «Ο Νίκος Καζαντζάκης και η 9η Τέχνη».
Ο ΑΝΗΦΟΡΟΣ
Πληροφορίες για τη συγγραφή
«Σκλάβοι γεννηθήκαμε και πολεμούμε όλη μας τη ζωή να γίνουμε ελεύτεροι».
Στα μέσα της δεκαετίας του ’40, αμέσως μετά τον Ζορμπά, ο Καζαντζάκης γράφει τον Ανήφορο, ένα κείμενο εσωτερικό, που το διακρίνει μελαγχολία βαθιά και λυτρωτική.
O Ανήφορος είναι ένα μεταπολεμικό και έντονα αντιπολεμικό μυθιστόρημα, με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία του ίδιου του συγγραφέα. Το έργο διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες με τους τίτλους «Κρήτη», «Αγγλία», «Μοναξιά», και κεντρικός χαρακτήρας είναι ο Κοσμάς, ένας διανοούμενος που επιστρέφει στη γενέτειρά του, στο Μεγάλο Κάστρο, μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του, την Εβραία Νοεμή. Ο χώρος που εκτυλίσσονται τα γεγονότα είναι το Μεγάλο Κάστρο, το Λονδίνο, οι ψυχρές πόλεις του βορρά, αλλά και η γενέτειρα του Σαίξπηρ, το Στράτφορντ-απόν-Αίιβον. Στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε τις προσπάθειες του Κοσμά –μια λογοτεχνική persona του ίδιου του Καζαντζάκη– ο οποίος ταξιδεύοντας στην Αγγλία προσπαθεί μάταια να συγκαλέσει μία «Διεθνή του Πνεύματος», αλλά και την αγωνία του ίδιου γύρω από το χρέος του ως πνευματικού ανθρώπου για τη σύγχρονη παγκόσμια κατάσταση.
Ο συγγραφέας σκόπευε στο τέλος του έργου να εντάξει ολόκληρο το κείμενο της Ασκητικής, καθώς ο πρωταγωνιστής απομονώνεται και αφοσιώνεται στη συγγραφή ξεκινώντας να γράφει αυτό το έργο.
Ο άνθρωπος που βγαίνει από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να στοχαστεί, ένας άνθρωπος που δεν έχει σωθεί, που κινδυνεύει, και ο Κοσμάς μεταβαίνει στη μεταπολεμική Αγγλία για να τον σώσει.
Το προσωπικό κόστος της επιλογής του είναι τεράστιο. Όμως αυτό είναι το χρέος, αυτός είναι ο ανήφορος που όλοι πρέπει να διαβούμε.
Ο Ανήφορος, το ανέκδοτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, είναι ένα κλασικό έργο, που θέτει ερωτήματα που διαρκώς κατατρέχουν τον άνθρωπο. Δεν αποτελεί απλώς μια πολύ μεγάλη λογοτεχνική στιγμή για τη χώρα μας αλλά και ένα πολιτιστικό γεγονός.
«Δε με νοιάζει ο θάνατος», συλλογίζουνταν, «με νοιάζει η φθορά, αυτή εξευτελίζει τον άνθρωπο. Αυτήν πρέπει να νικήσω…»
«Είχε γεράσει η πολιτεία της παιδικής του ηλικίας και της νιότης, θρύβουνταν κι αυτή, άρχιζε να γίνεται κουρνιαχτός και να σκορπίζεται στον άνεμο. Μπορούσε άλλη πολιτεία να χτιστεί αποπάνω της μα δε θα ’ταν η δική του, θα ξαναγέμιζαν πάλι οι δρόμοι με νέους μα δε θα ’ταν η δική του νιότη… «Αγαπημένο Κάστρο», μουρμούριζε κοιτάζοντάς το με τρυφερότητα, «γεράσαμε...»
Το 1946 είναι έτος-σταθμός για τον Νίκο Καζαντζάκη και σηματοδοτεί την έναρξη της τελευταίας περιόδου της ζωής του, τον οριστικό εκπατρισμό του από την Ελλάδα και την προσπάθειά του να καθιερωθεί όχι μόνο ως Ευρωπαίος, μα και ως παγκόσμιος συγγραφέας. Το 1946 φεύγει για το Λονδίνο, προσκεκλημένος του Βρετανικού Συμβουλίου για μία σειρά διαλέξεων και με σκοπό να ιδρύσει μια «Διεθνή του Πνεύματος». Τέλη Ιουλίου εγκαθίσταται στο Castle Bray, ένα προάστιο του Κέιμπριτζ, σ’ ένα μικρό δωμάτιο που του ενοικίασε το Βρετανικό Συμβούλιο, κι εκεί δουλεύοντας πυρετωδώς γράφει τον Ανήφορο, με στόχο το έργο να κυκλοφορήσει πρώτα στα αγγλικά. Για τον σκοπό αυτό στέλνει τμηματικά το νέο μυθιστόρημα στη φιλόσοφο και φίλη του, Έλλη Λαμπρίδη, που κατοικεί στο Λονδίνο, για μετάφραση. Η Λαμπρίδη μετέφρασε το έργο στα αγγλικά με τίτλο The Up-hill way. Τόσο το έργο όσο και η μετάφρασή του δεν κυκλοφόρησαν ποτέ όσο ζούσε ο συγγραφέας και παρέμεναν σχεδόν άγνωστα έως το 2016, που έγινε η ταύτισή τους στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη από την επιμελήτρια συλλογών του, Παρασκευή Βασιλειάδη, και η πρώτη έκδοση του έργου έγινε από τις εκδόσεις Διόπτρα το 2022. Το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο σώζεται στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη.
Γιατί δεν εκδόθηκε ποτέ;
«Πολύ σημαντική ερώτηση. Να τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Πρώτον τιτλοφόρησε το έργο του Ο Ανήφορος; Βεβαίως. Έχουμε το τεύχος της Εστίας του 1947 στη σελίδα 327, όπου δημοσιεύεται το απόσπασμα «ο θάνατος του παππού». Σε αυτό, στις σημειώσεις, ονομάζει ρητά το έργο του Ο Ανήφορος. Επίσης έχουμε το τεύχος της Εστίας των Χριστουγέννων του 1959, όπου στο ειδικά αφιερωμένο τεύχος για τον μεγάλο δημιουργό υπάρχει ένα πολύ αναλυτικό χρονολόγιο από τον Πρεβελάκη, όπου ξεκάθαρα λέει ότι το βιβλίο που έγραψε στην Αγγλία είναι Ο Ανήφορος. Ακόμα ένα στοιχείο είναι το γράμμα που στέλνει στις 30/7/1946 στη Lenotsckha Laurie από το Κέιμπριτζ. « Έχω το σχέδιο του βιβλίου. Θα είναι μυθιστόρημα, γιατί εδώ οι διανοούμενοι δεν μου έδωκαν υλικό. Τρία μέρη, Κρήτη, Αγγλία, μοναξιά. Και θα απαντήσω στα ερωτήματα που έθεσα». Και λίγο μετά σε άλλο του γράμμα προς τον περίφημο ελληνιστή και μεταφραστή πολλών έργων του Knoss λέει: «Είμαι όλο και πιο ανήσυχος για την ηθική κρίση που περνά η εποχή μας. Το βιβλίο που μόλις τώρα τελείωσα, ένα μυθιστόρημα, πραγματεύεται τούτη την ανησυχητική κατάσταση. Αισθάνομαι πως η ανθρώπινη μοίρα περνά μιαν κρίσιμη κατάσταση και γι’ αυτό νιώθω μεγάλη αγωνία. Σα να εφεύρε ο γορίλας τη φωτιά, πριχού προλάβει να γίνει άνθρωπος».
Δεύτερον αυτή η ονομασία είναι σημαντική για τον Καζαντζάκη, τόσο που να καθιστά τον Ανήφορο ένα πολύ σημαντικό βιβλίο; Ας αφήσουμε τον ίδιο να μας το πει. Στην Αναφορά στον Γκρέκο διαβάζουμε: «Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε η λέξη Ανήφορος», αλλά και στην Ασκητική: «Στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν: α) ο ανήφορος, προς τη σύνθεση, προς τη ζωή, προς την αθανασία· β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την ύλη, προς το θάνατο». Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι και η επιθυμία του να ολοκληρώσει το βιβλίο με την Ασκητική είναι μια απόδειξη του πόσο σημαντικό θεωρούσε αυτό το έργο.
Επίσης, μέσα από το σύνολο του έργου του, ο συγγραφέας προβάλλει την αγάπη για τον άνθρωπο και πιστεύει πως μονάχα ο άνθρωπος μπορεί να δώσει τις απαντήσεις για όλα τα ερωτήματα που τον βασανίζουν. Μάλιστα με τον Ανήφορο, θέλει να κάνει σαφές όλα όσα είχε πει πριν και όσα τελικά είπε μετά τη συγγραφή του συγκεκριμένου έργου. Στέκομαι ιδιαίτερα στο μότο που υπάρχει στο χειρόγραφο του Ανήφορου (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου):
― Πώς πρέπει ν’ αγαπούμε το Θεο;
― Αγαπώντας τους ανθρώπους.
― Πώς πρέπει ν’ αγαπούμε τους ανθρώπους;
― Μοχτώντας να τους φέρουμε στο σωστο δρόμο.
― Ποιος είναι ο σωστος δρόμος;
― Ο ανήφορος.
Επομένως, η απάντηση που δίνει ο Καζαντζάκης από τη συνολική του εργογραφία και ειδικότερα από το «νέο» μυθιστόρημα που βγαίνει σήμερα στο φως είναι μία και μόνο λέξη: Ανήφορος. Αυτός είναι ο σωστός δρόμος για τη σωτηρία του Θεού, του ανθρώπου και του κόσμου.
Στο διά ταύτα τώρα μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν. Ήθελε να το εκδώσει στο εξωτερικό και να απευθυνθεί σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο, αγωνιούσε, πάλευε να σώσει τον άνθρωπο, η μετάφραση του έργου δεν προχώρησε, ήθελε να ιδρύσει μια Διεθνή του Πνεύματος και η όλη διαδικασία τον απογοήτευσε, όπως φαίνεται και στο βιβλίο. Αυτά όλα μπορεί να επέδρασαν στον ίδιο. Αυτά, όπως είπαμε, είναι εικασίες, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι το ανέκδοτο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη είναι εδώ.
Ποιες οι διαφορές του Ανήφορου από τα άλλα μεγάλα του έργα;
Πρώτη σημαντική διαφορά είναι ο κύριος ήρωας του έργου. Εδώ ο Κοσμάς, έχοντας πολεμήσει, έχει βγάλει από τη μέση ένα μεγάλο ψυχολογικό φράγμα στη σχέση του με τον πατέρα του αλλά και με τον κόσμο. Παρατηρούμε έναν άλλο άνθρωπο, με πιο στέρεα την αντίληψή του για το πώς θα σωθεί ο άνθρωπος.
Η Νοεμή είναι ίσως η σημαντικότερη γυναικεία φιγούρα στα έργα του μεγάλου δημιουργού. Είναι η γυναίκα που παροτρύνει σε δράση, δεν την εμποδίζει. Είναι η γυναίκα που θέτει ένα καίριο ερώτημα για την εποχή της, το οποίο γίνεται αυτόματα και διαχρονικό. Μπορεί να υπάρξει ζωή μετά το Άουσβιτς; Αυτό θα απασχολήσει και μεγάλες φιλοσοφικές σχολές, όπως της Φρανκφούρτης, και διανοητές όπως ο Αντόρνο. Η Νοεμή ζυγίζει τον πόνο και την αγάπη της και αναμετριέται με την εικόνα που δίνει στο μέλλον. Μια πολύ σύγχρονη οπτική.
Ο Καζαντζάκης, ενώ θέλει να σώσει τον άνθρωπο δημιουργώντας και μια Διεθνή του Πνεύματος, αποτυγχάνει, και ταυτόχρονα παρατηρεί την εργατική τάξη της Αγγλίας με μια προσέγγιση πρωτότυπη και άκρως σύγχρονη.
Ο τρόπος που η φύση εισχωρεί στο έργο είναι πραγματικά συγκλονιστικός.
Είναι σημαντικό έργο στην εργογραφία του Νίκου Καζαντζάκη;
Ο Ανήφορος είναι ένα βιβλίο που σίγουρα ανήκει στο λογοτεχνικό σύμπαν του μεγάλου δημιουργού. Είναι μέρος μιας ωρίμανσης, αλλά ταυτόχρονα είναι και η απόδειξη ότι ο Καζαντζάκης εντάσσει οριστικά τους προβληματισμούς του, τα διλήμματα, τις ανησυχίες του, τις υπαρξιακές του αναζητήσεις στη λογοτεχνική γραφή, εκεί εκφράζεται πλέον καλύτερα, ανασαίνει. Ο Καζαντζάκης καταλαβαίνει ότι η λογοτεχνία δίνει χώρο στον αναστοχασμό, οι φωνές που δημιουργεί βοηθούν μια εσωτερική διεργασία. Ξέρει ότι η μεγάλη του αναζήτηση, ο μεγάλος του ανήφορος εδώ θα βρει την έκφρασή του. Κάθε γραμμή του έργου είναι χαραγμένη με ένταση, κάθε γράμμα έχει στοχασμό και κάθε περιγραφή περιέχει την προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τη σημασία του να ζεις. Θα πει ο Beaton: «Κατά τη γνώμη μου, το μυστικό της επιτυχίας του Καζαντζάκη βρίσκεται στην ευφυΐα του να συλλαμβάνει την ένταση, τον φυσικό δυναμισμό και την πνευματική ενέργεια που οδηγούν τις ανθρώπινες συγκρούσεις στα άκρα, και να μετουσιώνει τις δυνάμεις αυτές σε λόγο. Τελικά ο Καζαντζάκης εξήλθε από όλους τους -ισμούς που κατά καιρούς ασπάστηκε, δημιουργώντας στα τελευταία έργα του έναν μυθιστορηματικό χώρο, στα πλαίσια του οποίου όλες οι εντάσεις ανάμεσα στις αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις του αναπτύχθηκαν ελεύθερα». Ο μεγάλος αυτός διανοητής αντιλήφθηκε ότι αυτό που έκανε τα μυθιστορήματά του να βγουν από τα σύνορα της χώρας μας και να περάσουν τους χρονικούς περιορισμούς ήταν κυρίως η ικανότητά του να μας δείχνει μέσα από μεστούς ήρωες την τυραννία των ιδεών, καθώς αγωνίζονται να μεταμορφωθούν σε ζωή.
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες
Το γράφει στην Αγγλία το 1946, μην ξέροντας ότι δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ πίσω στην Ελλάδα.
Ο Καζαντζάκης ήταν ένας τρομερά διορατικός συγγραφέας. Το 1946 είδε τη φρίκη και δεν απέστρεψε το βλέμμα. Αν το είχε δημοσιεύσει, θα γινόταν ένας από τους πρώτους που είδε την εποχή του χωρίς φτιασιδώματα. Ατομική βόμβα, στρατόπεδα συγκέντρωσης, ολοκαύτωμα, ελάχιστοι τα είδαν τότε όλα αυτά και, αν το έκαναν, αυτό έγινε πολύ αργότερα. Ο Καζαντζάκης έγραψε τον Ανήφορο το 1946 και, αν τον δημοσίευε, θα έμπαινε σε ένα πολύ κλειστό κλαμπ παγκοσμίως. Την ίδια εποχή γράφει ο Πρίμο Λέβι το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος και την επόμενη χρονιά δημοσιεύεται η Πανούκλα του Καμύ.
Πολλοί μιλάνε για τα αποσπάσματα του Ανήφορου που θα χρησιμοποιηθούν σε άλλα μυθιστορήματα και κυρίως στον Καπετάν Μιχάλη. Εδώ έχουμε ένα από τα σημαντικότερα παράδοξα στην ιστορία της λογοτεχνίας. Εμείς ως αναγνώστες θεωρούμε την εκδοχή του Καπετάν Μιχάλη πιο έγκυρη, γιατί αυτήν έχουμε διαβάσει πρώτη. Όμως το χρονικό πλαίσιο του Ανήφορου εκφράζει πιο αυθεντικά την ιστορική στιγμή που ήθελε να αποτυπώσει ο συγγραφέας. Πώς αποδεικνύεται αυτό; Μα με το ότι οι ναζιστικές θηριωδίες στην Κρήτη έχουν καταγραφεί από τον ίδιο στην περίφημη έκθεση ωμοτήτων.
Η «Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη», με επικεφαλής τον Νίκο Καζαντζάκη και συνοδοιπόρους τους διακεκριμένους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Καλλιτσουνάκη και Ιωάννη Κακριδή, γύρισε το νησί, συντάσσοντας ένα πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο για τη ναζιστική θηριωδία στην Κρήτη. Η «Έκθεση Καζαντζάκη», όπως έμεινε να λέγεται, πλαισιωνόταν από τις φωτογραφίες του Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, που με τον φακό του είχε αποτυπώσει τον πόνο της μετα-Κατοχικής περιόδου στο νησί. Χάθηκε από το ελληνικό κράτος και διασώθηκε μόνο γιατί όλα τα κείμενά του ο Καζαντζάκης τα εμπιστευόταν στον επιστήθιο φίλο του Παντελή Πρεβελάκη για επιμέλεια και συμβουλές. Ο Πρεβελάκης τα χάρισε στον δήμο Ηράκλειου το 1983.
Υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην Αγγλία που περιγράφει ο Καζαντζάκης στο Ταξιδεύοντας - Αγγλία με το κεφάλαιο «Αγγλία» στον Ανήφορο. Ενώ στο Ταξιδεύοντας, που είναι δημοσιευμένο το 1938, μιλάει με θαυμασμό για τη χώρα αυτή, στον Ανήφορο ο τόνος αλλάζει ριζικά. Εδώ κυριαρχούν η απογοήτευση και η μελαγχολία.
Ο Ανήφορος στο Castle Bray, Chesterton Lane (Κέιμπριτζ). Εκεί που εγκαταστάθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης από τα τέλη Ιουλίου του 1946 μέχρι τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου. Εκεί άρχισε να γράφει το μυθιστόρημα που κρατάμε πλέον στα χέρια μας.
Η ηλ. διεύθυνσή σας δεν κοινοποιείται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *