Ιράν: Μια απομονωμένη χώρα, περικυκλωμένη από εχθρούς

«Το Ισλάμ είναι πολιτικό, αλλιώς δεν είναι τίποτα».

Αγιατολάχ Χομεϊνί, πρώην Ανώτατος Ηγέτης της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν

Με αυτή τη ρήση ξεκινάει ο Βρετανός πολεμικός ανταποκριτής Τιμ Μάρσαλ να γράφει για το Ιράν στο βιβλίο του «Η Δύναμη της Γεωγραφίας».

Τις τελευταίες ημέρες όταν ακούμε το όνομα «Ιράν», έρχονται στο μυαλό εικόνες από πυραύλους, κατηγορίες για πυρηνικά όπλα και αμερικανικά αεροπλανοφόρα να σκίζουν τη θάλασσα. Ωστόσο, πίσω από τους τίτλους ειδήσεων, υπάρχει μια ιστορία χιλιετιών που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο η χώρα βλέπει τον εαυτό της — και τον κόσμο.

Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, η χώρη ήταν γνωστή ως Περσία. Ήταν η γη των Αχαιμενιδών, του Κύρου και του Δαρείου, μια αυτοκρατορία που κάποτε εκτεινόταν από την Ινδία ως το Αιγαίο Πέλαγος. Η Περσική αυτοκρατορία ήταν από τους πιο μεγαλειώδεις και ένδοξους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου, μια πραγματική υπερδύναμη, αντίστοιχη της σημερινής Αμερικής, οπότε δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι συγκρούστηκε για αιώνες με την Ελλάδα, τη Ρώμη και το Βυζάντιο.

Η χώρα πήρε το όνομα «Ιράν» μόλις το 1935, σε μια προσπάθεια να αντιπροσωπευτούν και οι μη περσικές μειονότητες της χώρας, οι οποίες αποτελούν το 40% του πληθυσμού. Το Ιράν δείχνει από ψηλά σαν ένα ενιαίο βουνίσιο οχυρό — περιβάλλεται από οροσειρές όπως τα Ζάγκρος και τα Ελμπούρζ, που το προστατεύουν αλλά ταυτόχρονα το περιορίζουν.

Μολονότι ο πληθυσμός αποτελείται αποκλειστικά από Ιρανούς, αυτοί προέρχονται από πολλές διαφορετικές εθνοτικές ομάδες. Τα περσικά (φαρσί) είναι η πρώτη γλώσσα για σχεδόν το 60% των Ιρανών και είναι η επίσημη γλώσσα της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Ωστόσο, Κούρδοι, Μπαλούχοι, Τουρκμένοι, Αζέροι και Αρμένιοι χρησιμοποιούν ο καθένας τη δική του γλώσσα, όπως κάνουν και οι πολλές μικρότερες ομάδες. Αυτή η διαφορετικότητα σημαίνει ότι οι πολιτικοί άρχοντες της χώρας προσπαθούσαν πάντα να έχουν μια ισχυρή, κεντρική και συχνά καταπιεστική εξουσία προκειμένου να διασφαλίζουν ότι καμία περιοχή δεν πρόκειται να αποσχιστεί ή να προσφέρει βοήθεια σε ξένες δυνάμεις.

Η θέση της στο σταυροδρόμι Μέσης Ανατολής, Κεντρικής Ασίας και Ινδικής υποηπείρου έκανε την Περσία ανθεκτική σε επιδρομές: από τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τους Μογγόλους και από τους Οθωμανούς μέχρι τους Ρώσους, κάθε αυτοκρατορία που ήθελε πρόσβαση στην Ινδία ή στον Περσικό Κόλπο έπρεπε να περάσει από εδώ.

Μέχρι που ήρθαν οι Βρετανοί.

Το πετρέλαιο στην περιοχή ανακαλύφθηκε το 1908 και αμέσως έγινε πηγή πλούτου αλλά και κατάρας. Οι Βρετανοί έκαναν το παν για να εξασφαλίσουν τα αποκλειστικά δικαιώματα εξόρυξης και πώλησης αυτής της νέας πηγής ενέργειας. Όπως έγραψε αργότερα ο Τσόρτσιλ, «Η τύχη μάς έφερε ένα δώρο από τη χώρα των παραμυθιών που ούτε στα πιο τρελά μας όνειρα δεν είχαμε φανταστεί». Η Αγγλο-Περσική Εταιρεία Πετρελαίου (αργότερα BP) ιδρύθηκε το 1909 και οι Βρετανοί είχαν το πλειοψηφικό μερίδιο των μετοχών.

Η Αγγλο-Περσική Εταιρεία Πετρελαίου κράτησε για δεκαετίες το μεγαλύτερο μέρος των κερδών, ενώ ο ιρανικός λαός έβλεπε ελάχιστα οφέλη. Αυτός ο διαρκής εξευτελισμός έθρεψε την εχθρότητα προς τη Δύση.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιστορίας του Ιράν είναι ότι το 1951 ένας ένθερμος υποστηρικτής της εθνικοποίησης των πετρελαίων, ο Μοχάμεντ Μοσαντέκ, έγινε πρωθυπουργός και πέρασε έναν νόμο που δήλωνε ρητά ότι τα χρήματα από το ιρανικό πετρέλαιο θα πήγαιναν μόνο στο Ιράν.

Η αντίδραση υπήρξε άμεση. Ο σάχης (μονάρχης) εγκατέλειψε τη χώρα, τα ιρανικά περιουσιακά στοιχεία στις βρετανικές τράπεζες πάγωσαν, τα αγαθά που προορίζονταν για το Ιράν δεν αποστέλλονταν και οι τεχνικοί στο διυλιστήριο αποσύρθηκαν. Εις μάτην, όμως: οι Ιρανοί ήταν ανένδοτοι. Το 1953 το Λονδίνο και η Ουάσινγκτον έστειλαν την MI6 και τη CIA να βοηθήσουν στην οργάνωση ενός στρατιωτικού πραξικοπήματος.

Σε κάποιους το πραξικόπημα φαινόταν επιτυχές, αλλά άφησε πίσω του βαριά σκιά. Η ανάπτυξη της ιρανικής δημοκρατίας διακόπηκε απότομα καθώς ο σάχης που επέστρεψε οδήγησε τη χώρα σε έναν φαύλο κύκλο καταπίεσης. Οι συντηρητικές θρησκευτικές ομάδες ήταν εξοργισμένες επειδή είχε παραχωρήσει δικαίωμα ψήφου στους μη μουσουλμάνους· οι χρηματοδοτούμενοι από τη Μόσχα κομμουνιστές έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τον υπονομεύσουν· η φιλελεύθερη ιντελιγκέντσια επιθυμούσε δημοκρατία· και οι εθνικιστές αισθάνονταν ταπεινωμένοι.

Το 1978 ξέσπασαν μαζικές διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα. Ο σάχης αντέδρασε με αγριότητα και η SAVAK (μυστική αστυνομία) έγινε συνώνυμη των βασανιστηρίων και των δολοφονιών. Αφού είχαν σκοτωθεί εκατοντάδες διαδηλωτές, κηρύχτηκε στρατιωτικός νόμος. Στο Ιράν γινόταν πλέον επανάσταση. Τον Ιανουάριο του 1979 ο σάχης έφυγε από τη χώρα οριστικά. Ήταν ο τελευταίος Ιρανός ηγέτης υπό την επιρροή των Αμερικανών. (Οι οποίοι άρχισαν αμέσως να υποστηρίζουν το Ιράκ.)

Η Ισλαμική Επανάσταση ήρθε σαν τιμωρία για τα αμαρτήματα της μοναρχίας και των ξένων. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί έδωσε στους Ιρανούς κάτι που δεν είχαν για αιώνες: ένα αφήγημα κυριαρχίας χωρίς ξένες δυνάμεις. Δύο εβδομάδες μετά την πτώση του σάχη, ο αγιατολάχ έγινε δεκτός με ξέφρενο ενθουσιασμό, καθώς πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι ξεχύθηκαν στους δρόμους για να τον χαιρετήσουν. Αυτό που δεν γνώριζαν οι περισσότεροι ήταν ότι είχαν απλώς ανταλλάξει το στέμμα με το τουρμπάνι.

Θέλοντας απεγνωσμένα να καταργήσει τις ελευθερίες που είχαν δοθεί στις γυναίκες, το νέο καθεστώς απαγόρευσε τα μεικτά σχολεία, τα προστατευτικά μέτρα εντός γάμου μειώθηκαν και οι οργανωμένες μονάδες των «Κομιτέχ» –επιτροπών– χτένιζαν τους δρόμους επιβάλλοντας τη χρήση της χιτζάμπ.

Παράλληλα με τα μέτρα καταστολής στο εσωτερικό, γίνονταν και τρομοκρατικές επιθέσεις στο εξωτερικό, ενώ εκδόθηκε και ο περιβόητος φετφάς για τη δολοφονία του Βρετανού συγγραφέα Σαλμάν Ρούσντι με αφορμή το βιβλίο του Σατανικοί Στίχοι.

Δεκαετίες μετά η ηγεσία της χώρας βλέπει το Ιράν ως μια απομονωμένη χώρα περικυκλωμένη από εχθρούς. Δεν κάνει λάθος.

Μια από τις πιο σημαντικές πτυχές του ιρανικού καθεστώτος είναι αυτή που συχνά δεν λαμβάνεται τόσο σοβαρά υπόψη όσο θα έπρεπε. Ήταν, είναι και θα παραμείνει μια επαναστατική θεοκρατία. Ως τέτοια, διακατέχεται από φονταμενταλιστικές αρχές και δεν μπορεί να τις αλλάξει χωρίς να υπονομεύσει τον ίδιο της τον εαυτό. Φανταστείτε έναν Γάλλο πρόεδρο να δηλώνει ότι δεν υποστηρίζει πια την έννοια της ισότητας από το περίφημο εθνικό σύνθημα «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα». Δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ.

Φανταστείτε τώρα τους αγιατολάχ, των οποίων η ιδεολογία είναι ότι το σιιτικό Ισλάμ του Ιράν είναι η έκφραση του σχεδίου του Θεού για την ανθρωπότητα, να ανακοινώνουν ότι προχώρησαν σε έναν γενικό συμβιβασμό με τον «Μεγάλο Σατανά» και ότι θα δείχνουν ανοχή στις σεξουαλικές ελευθερίες, στην αλλαγή θρησκείας και σε ένα πραγματικά πλουραλιστικό πολιτικό σύστημα. Αν θεωρείς ότι εφαρμόζεις τη βούληση του Θεού επί της γης, τότε ούτε αυτό πρόκειται να συμβεί ποτέ.

*Το κείμενο βασίστηκε στο βιβλίο του Τιμ Μάρσαλ «Η Δύναμη της Γεωγραφίας». Προφανώς η πολυπλοκότητα της τρέχουσας κατάστασης δεν γίνεται να χωρέσει σε μια απλή ανάρτηση, αλλά τα βιβλία είναι ένα μέσο για να κατανοήσουμε τον κόσμο καλύτερα. Ο Μάρσαλ έχει γράψει μερικά ακόμα σημαντικά βιβλία γεωπολιτικής που με απλό και κατανοητό τρόπο εξηγούν τις αθέατες πλευρές όσων ακούμε στις ειδήσεις.