Η Θεία Κωμωδία του Νίκου Καζαντζάκη

Η ιδέα ενός φανταστικού ταξιδιού στον Άδη και στους Ουρανούς χάνεται στα βάθη της αρχαιότητας. Όχι μονάχα ο Όμηρος και ο Βιργίλιος κατέβασαν τους ήρωές τους, τον Οδυσσέα και τον Αινεία, στα βασίλεια των ίσκιων, αλλά και αργότερα στον Χριστιανισμό αυτές οι «τουριστικές περιηγήσεις» ήταν ένα ιδιότυπο λογοτεχνικό genre, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την απόκρυφη Αποκάλυψη του Παύλου, η οποία κατά πάσα πιθανότητα επηρέασε τον Δάντη για να γράψει τη Θεία Κωμωδία.

Η ζωή μετά θάνατον υπήρχε σε αυτές τις αφηγήσεις για να εξορθολογήσει τη ζωή εδώ στη Γη, σφυρηλατώντας τις αντιλήψεις και τις αξίες των πιστών, και  καθοδηγώντας τις αποφάσεις και τις καθημερινές τους πράξεις.

Ο Δάντης Αλιγκέρι τον 14^ο αιώνα ήταν ο πρώτος που έδωσε υψηλή ποιητική μορφή και πανανθρώπινο νόημα στους οραματισμούς που προηγήθηκαν και έδωσε με μαθηματική ακρίβεια τις λεπτομέρειες του ταξιδιού στην Κόλαση, το Καθαρτήριο και τον Παράδεισο: ώρες, τοποθεσίες, δρομολόγια. Τόσο που ο αναγνώστης ξεχνάει πως παρακολουθεί ένα φανταστικό δράμα.

Πορτραίτο του Δάντη από τον Σάντρο Μποττιτσέλλι

Ο Δάντης περιγράφεται ως ο «πατέρας» της ιταλικής γλώσσας και ως «ο ύψιστος ποιητής» και η Θεία Κωμωδία θεωρείται ένα από τα κλασικότερα έργα όλων των εποχών, ένα από αυτά που διαμόρφωσαν τη σκέψη της ανθρωπότητας. Ποια είναι, όμως, η ιδιότυπη συνεισφορά του Καζαντζάκη σε αυτό το έργο;

Η «αιρετική» μετάφραση του Καζαντζάκη

Γράφει η Βίκυ Κατσαρού, επιμελήτρια του έργου του Νίκου Καζαντζάκη:

Η Θεία Κωμωδία του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί ένα από τα πλέον εντυπωσιακά και φιλοσοφικά έργα του, όπου ο συγγραφέας, αντλώντας έμπνευση από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, ανακατασκευάζει το ταξίδι της ψυχής στον Άδη, το Καθαρτήριο και τον Παράδεισο.

Εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας, που έγινε το 1370. Ο Διάβολος καταπίνει τις ψυχές όσων πρόδωσαν τους ευεργέτες τους, συμπεριλαμβανομένων του Βρούτου και του Ιούδα.

Ο Καζαντζάκης δεν παραδίδει απλώς τη δαντική αφήγηση, αλλά δημιουργεί ένα νέο έργο, στο οποίο χαράσσεται η αγωνία του ανθρώπου για αυτογνωσία, ελευθερία και υπέρβαση.

Σε αντίθεση με το πρωτότυπο έργο του Δάντη, η Θεία Κωμωδία του Καζαντζάκη ακολουθεί μια πιο φιλοσοφική και υπαρξιακή προσέγγιση. Ο ήρωάς της, μια αντανάκλαση του ίδιου του συγγραφέα, περιπλανιέται στον μεταθανάτιο κόσμο όχι για να φτάσει στη σωτηρία, αλλά για να αναζητήσει την αλήθεια πέρα από κάθε προδιαγεγραμμένο όριο.

Ο Άδης απεικονίζεται ως ένα βασίλειο όπου οι ψυχές δεν υφίστανται απλώς τιμωρίες, αλλά αναμετρώνται με την ίδια τους την ύπαρξη. Το Καθαρτήριο, από την άλλη, δεν είναι απλώς ένας ενδιάμεσος σταθμός, αλλά ένας τόπος πνευματικής δοκιμασίας, όπου ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τις επιλογές του. Ο Παράδεισος δεν παρουσιάζεται ως τελική λύτρωση, αλλά ως μια νέα αφετηρία για την αέναη αναζήτηση του υπέρτατου νοήματος.

Εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της Θείας Κωμωδίας που κυκλοφόρησε τον χειμώνα του 1934 σε μια κοινή έκδοση και σε μία πολυτελή που τυπώθηκε σε 100 αριθμημένα αντίτυπα. Το κόστος της έκδοσης που πλήρωνε ο ίδιος ο Καζαντζάκης τον εξάντλησε οικονομικά.

Η δεύτερη, ολοκληρωμένη, έκδοση της Θείας Κωμωδίας, που κυκλοφόρησε το 1954 από τις Εκδόσεις Δίφρος.

Το έργο αντλεί στοιχεία από τον Νίτσε, τον βουδισμό και τον χριστιανισμό, αλλά δεν περιορίζεται σε κάποια συγκεκριμένη διδασκαλία. Ο Θεός του Καζαντζάκη δεν είναι μια στατική οντότητα, αλλά μια διαρκώς εξελισσόμενη δύναμη, που συνυπάρχει με την αγωνία του ανθρώπου για εξέλιξη.

Η πνευματικότητα του συγγραφέα δεν αποδέχεται προκαθορισμένες αλήθειες, αλλά τις χρησιμοποιεί ως εφαλτήρια για νέα ερωτήματα. Η Θεία Κωμωδία του Καζαντζάκη δεν είναι απλώς μια μεταγραφή του έργου του Δάντη, αλλά μια βαθιά φιλοσοφική πραγματεία για την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η λύτρωση δεν βρίσκεται στον τελικό προορισμό, αλλά στη συνεχή πορεία, στην αμφισβήτηση και στην αναζήτηση του άπειρου. Το έργο προσκαλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί πέρα από τα συμβατικά όρια, να τολμήσει να αναρωτηθεί και να χαράξει τη δική του πορεία, όπως ακριβώς και οι ήρωες του Καζαντζάκη.

Χειρόγραφες διορθώσεις του Καζαντζάκη στην Κόλαση.

Θεία Κωμωδία και Ηγεμόνας

Στο ευρύ έργο του Νίκου Καζαντζάκη, συχνά στεκόμαστε στα μυθιστορήματα, τα θεατρικά και τις φιλοσοφικές του πραγματείες. Όμως, μια λιγότερο γνωστή αλλά εξίσου σπουδαία πτυχή του έργου του είναι οι μεταφράσεις του.

Ένα ακόμα ιταλικό έργο με το οποίο συνομίλησε ο Καζαντζάκης είναι ο «Ηγεμόνας» του Μακιαβέλι, ένα έργο-τοτέμ της πολιτικής σκέψης, που απέκτησε ελληνική φωνή από έναν άνθρωπο που είχε βαθιά αίσθηση της τραγικότητας της εξουσίας. Ο Καζαντζάκης δεν βλέπει τον Μακιαβέλι ως κυνικό ή αμοραλιστή, αλλά ως στοχαστή που κατανοεί τους μηχανισμούς της εξουσίας καλύτερα από όσους την ασκούν.

Μία από τις πιο εμβληματικές φωτογραφίες του Καζαντζάκη τον δείχνει να μεταφράζει στο σπίτι του στην Αίγινα στις αρχές της δεκαετίας του ’30.

Η μετάφραση, έλεγε ο Καζαντζάκης, δεν είναι μίμηση — είναι δημιουργία. Και πράγματι: τόσο στη «Θεία Κωμωδία» όσο και στον «Ηγεμόνα», ο Καζαντζάκης δεν λειτουργεί ως απλός διαμεσολαβητής. Γίνεται συγγραφέας και σχολιαστής ταυτόχρονα, ανοίγοντας διαύλους κατανόησης ανάμεσα στον Έλληνα αναγνώστη και τα βαθιά νερά της ευρωπαϊκής σκέψης.

Οι δύο νέες εκδόσεις φιλοτεχνημένες από τον Γιάννη Καρλόπουλο και επιμελημένες από τη Βίκυ Κατσαρού, επαναφέρουν στο προσκήνιο ένα έργο ζωής που αξίζει να αναγνωστεί ξανά.

Γιατί όταν ο Καζαντζάκης μεταφράζει, μας μαθαίνει ξανά να διαβάζουμε.

Ανακαλύψτε τες!