O κοινωνικός δαρβινισμός δεν είναι μια απλή και αθώα παρανόηση της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου. Είναι ο τρόπος με τον οποίο οι ελίτ και η συστημική διανόηση της εποχής διάβασαν μια ορθή κατά τα άλλα θεωρία, η οποία ωστόσο τόνιζε υπέρμετρα τον ανταγωνισμό ατόμων και ομάδων σε βάρος της συνεργασίας, της συμβίωσης και της κοινωνικότητας. Τα ίδια τα γραπτά του Δαρβίνου έδωσαν καλή λαβή για να πιαστούν οι υπερασπιστές ενός άδικου κοινωνικού συστήματος που εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια θεωρούσε τον ανταγωνισμό και την ανισότητα (και όχι απλώς τη διαφορετικότητα) φυσική κατάσταση. Η μέχρι την εποχή του Δαρβίνου θολή και κάπως μεταφυσική έννοια της ανισότητας –κοινωνικής, πλούτου, γένους, φύλου και φυλής– απέκτησε βιολογική και ορθολογική χροιά. Δηλαδή επιστημονική αίγλη και άλλοθι. Σημαντικό αυτό στην εποχή της Τεχνολογικής και Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία συντελέστηκε στα πλαίσια ενός κοινωνικού συστήματος που με αδηφάγα απληστία αναζητούσε όχι μόνο φυσικούς και ανθρώπινους πόρους για ξόδεμα και εκμετάλλευση, αλλά και ένα βολικό επιστημονικό άλλοθι για να κάμψει αντιδράσεις, αντιστάσεις και επαναστάσεις. 
Έχει άραγε ευθύνη η εξελικτική θεωρία γι’ αυτό; Ασφαλώς όχι. Όπως πάντα, το πρόβλημα είναι στην εφαρμογή. Το λάθος, αν το θεωρήσουμε ένα απλό λάθος, ήταν η άμετρη, μονόπλευρη, βολική και μεροληπτική μεταφορά κάποιων βιολογικών πραγμάτων στα κοινωνικά. Ήταν απλό ή εσκεμμένο λάθος; Εδώ παίζουμε με τις λέξεις. Οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι είναι και αυτοί μέλη της κοινωνίας, έχουν τη δική τους ιστορία, αυτοεικόνα και κοσμοθεώρηση και επηρεάζονται από τα κυρίαρχα ιδεολογικά αφηγήματα. Με αυτό το φορτίο προσπαθούν να δώσουν νόημα στα πράγματα και ανάλογα να πάρουν θέση. Είμαι σίγουρος πως οι περισσότεροι από τους πρώιμους υπέρμαχους του κοινωνικού δαρβινισμού πίστευαν ακράδαντα, με θρησκευτική θα έλεγα πίστη, ότι είχαν δίκιο. Χωρίς να αποκλείω, μέσα στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ότι και αρκετοί από αυτούς έθεσαν καιροσκοπικά την επιστημοσύνη τους στην υπηρεσία των δικών τους ιδιοτελών συμφερόντων, στον βαθμό που αυτά συνέπιπταν με τα συμφέροντα του συστήματος. Υπήρξαν βέβαια και οι αντίθετες φωνές. Που χωρίς να αμφισβητούν τον ρόλο του ανταγωνισμού στην εξέλιξη των βιολογικών και κοινωνικών πραγμάτων, τόνιζαν και τη μεγάλη σημασία της συνεργασίας και της συμβίωσης. Που έδωσαν φωνή και μορφή στη σιωπηλή και αδιαμόρφωτη δυσφορία των αδυνάμων.
Μετά βέβαια από αυτά που μεσολάβησαν στον 20ό αιώνα, με την κτηνωδία της Ευγονικής και την αναγωγή του κοινωνικού δαρβινισμού και του στυγνού εφαρμοσμένου βιολογισμού σε ιδεολογικό αρωγό φασιστικών καθεστώτων, τα πράγματα άλλαξαν και ο κοινωνικός δαρβινισμός έγινε κακόφημος. Σαν κάτι τότε να άλλαξε και στην επιστημονική ατμόσφαιρα, σαν μια αλλαγή επιστημονικού παραδείγματος ως προς αυτά με τα οποία οι ερευνητές κρίνουν τώρα ότι αξίζει να ασχοληθούν. Η αλληλοβοήθεια μεταξύ των οργανισμών, οι πανταχού παρούσες συμβιώσεις, η αλληλεπίδραση γονιδίων, περιβάλλοντος και κουλτούρας, η επιγενετική, η νευροπλαστικότητα, η κοινωνική ιατρική, ο εξισωτισμός και οι αξίες των παλαιών κοινωνιών, ο αλτρουισμός, τέλος, ως συστατικό της συμπεριφοράς και όχι ως βιολογικό παράδοξο, όλα αυτά αρχίζουν να ερευνώνται ξανά και σοβαρά. Προσωρινά, δυστυχώς.
Η παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, του αρπακτικού δηλαδή καπιταλισμού, αναθερμαίνει το κοινωνικά δαρβινικό αφήγημα, το οποίο με θρασύτητα πια και χωρίς ντροπή υποστηρίζεται ως η φυσική κατάσταση του ανθρώπου ακόμα και από επίσημα χείλη.
[...]
Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι, λοιπόν, μια επικίνδυνη πολιτισμική επινόηση. Όπως και ο πόλεμος ως επίλυση των διαφορών. Και τα δύο, μαζί με την ανισότητα, έχουν σερβιριστεί ως φυσικά και αναπόφευκτα. Θεωρώ όμως ότι είναι προς τιμήν του ανθρώπινου είδους ότι ποτέ δεν έχαψε, κι αν έχαψε δεν χώνεψε ολοκληρωτικά, αυτή την ολισθηρή προπαγάνδα. Αν το είχαμε κάνει, ο κόσμος θα ήταν πολύ χειρότερος. Και αυτό είναι μια σχετικά αισιόδοξη προοπτική.
"Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Δαρβινικά Δεινά του Γιάννη Μανέτα.
Σκέψεις ενός βιολόγου για τον κοινωνικού δαρβινισμό, τον πόλεμο, τη βία και την ανισότητα."
Η ηλ. διεύθυνσή σας δεν κοινοποιείται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *