Πιστεύετε ότι η Σοβιετική Ένωση είχε εισβάλει στο Αφγανιστάν για να εξαπλώσει τον Μαρξισμό; Πιστεύετε ότι οι Τσάροι και ο Στάλιν είχαν να αντιμετωπίσουν έναν εντελώς διαφορετικό παγκόσμιο χάρτη; Πιστεύετε ότι ο Πούτιν κατέλαβε την Κριμαία για να προστατέψει τον ρωσόφωνο λαό της περιοχής; Κατά πάσα πιθανότητα, τίποτε από τα παραπάνω δεν ισχύει και είναι μόνο μερικά ιστορικά παραδείγματα, που για να τα κατανοήσουμε πρέπει να συνδέσουμε τη γεωγραφία με την πολιτική.
Η Ρωσία είναι αχανής. Αχανέστατη. Απέραντη. Απέραντη σημαίνει 16.000.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και 11 ζώνες ώρας. Ακόμα και σήμερα χρειάζονται έξι ημέρες για να τη διασχίσεις με το τρένο. Είναι η μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο, διπλάσια σε μέγεθος από τις ΗΠΑ ή την Κίνα, πενταπλάσια από την Ινδία και εβδομήντα φορές μεγαλύτερη από το Ηνωμένο Βασίλειο. Ωστόσο, έχει ένα σχετικά μικρό πληθυσμό της τάξεως των 144 εκατομμυρίων, μικρότερο από αυτόν της Νιγηρίας ή του Πακιστάν.
Εδώ και αρκετούς αιώνες η ρώσικη ηγεσία έχει το νου της προς όλες τις κατευθύνσεις, αλλά εστιάζει περισσότερο στα δυτικά, καθώς η ασιατική της πλευρά είναι αραιοκατοικημένη και ουσιαστικά προστατεύεται από την απεραντοσύνη της έκτασής της. Στη Δύση ο Βλαντιμίρ Πούτιν έχει στο μυαλό του μια… πίτσα. Συγκεκριμένα, το σχήμα ενός τριγωνικού κομματιού μιας πίτσας. Η λεπτή άκρη αυτού του κομματιού είναι η Πολωνία. Στο σημείο αυτό, η αχανής Βορειοευρωπαϊκή Πεδιάδα ξεκινάει βόρεια από τη Βαλτική Θάλασσα και συνεχίζει νότια φτάνοντας μέχρι τα Καρπάθια Όρη.
Από τη σκοπιά της Ρωσίας το γεγονός αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι. Η Πολωνία αποτελεί ένα σχετικά στενό διάδρομο όπου η Ρωσία θα μπορούσε να παρατάξει τις ένοπλες δυνάμεις της, αποτρέποντας την προέλαση ενός εχθρού προς τη Μόσχα. Αλλά από εκεί και πέρα το τριγωνικό επίπεδο κομμάτι αρχίζει να μεγαλώνει. Προσεγγίζοντας τα ρωσικά σύνορα, το πλάτος του ξεπερνάει τα 3.000 χιλιόμετρα και ακόμα και για ένα πολυάριθμο στράτευμα, η άμυνα κατά μήκος όλης αυτής της γραμμής θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση. Ωστόσο, η Ρωσία δεν έχει κατακτηθεί ποτέ από αυτή την κατεύθυνση, εν μέρη χάρη στο στρατηγικό της βάθος. Μέχρι να φτάσει ένας στρατός στη Μόσχα έχει αναγκαστεί να αναπτύξει γραμμές ανεφοδιασμού τις οποίες είναι αδύνατο να συντηρήσει, σφάλμα στο οποίο υπέπεσε ο Ναπολέων το 1812 και το οποίο επανέλαβε ο Χίτλερ το 1941.
Στα τέλη του Β” Π.Π. το 1945, οι Ρώσοι είχαν υπό τον έλεγχό τους τα εδάφη που είχαν κατακτήσει προηγουμένως οι Γερμανοί στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, κάποια εκ των οποίων έγιναν μέρος της ΕΣΣΔ, καθώς αυτή άρχιζε σιγά σιγά να θυμίζει την πάλαι ποτέ Ρωσική Αυτοκρατορία. Το 1949 μερικά κράτη από την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική συνέστησαν το ΝΑΤΟ για την υπεράσπιση της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Σε απάντηση, τα περισσότερα από τα κομμουνιστικά κράτη της Ευρώπης—υπό τη ρωσική ηγεσία—σχημάτισαν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας που υποτίθεται ήταν φτιαγμένο από ατσάλι, αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1980 είχε αρχίσει πια να σκουριάζει και μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 έγινε συντρίμμια.
Ο Πρόεδρος Πούτιν δεν είναι ιδιαίτερος θαυμαστής του τελευταίου Σοβιετικού Πρόεδρου, Μιχαήλ Γκορμπατσώφ. Τον κατηγορεί ότι υπονόμευσε την ασφάλειας της Ρωσίας και έχει περιγράψει τη διάλυση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κατά τη δεκαετία του 1990 ως μια «μεγάλη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα». Έκτοτε οι Ρώσοι παρακολουθούν με νευρικότητα τo NATO να επεκτείνεται με αργά αλλά σταθερά βήματα, ενσωματώνοντας χώρες τις οποίες η Ρωσία ισχυρίζεται ότι της είχε δοθεί η υπόσχεση ότι δεν θα γίνονταν μέλη του: η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Βουλγαρία, οι Βαλτικές Χώρες, η Ρουμανία, η Σλοβακία, και η Αλβανία. Το ΝΑΤΟ υποστηρίζει ότι δεν είχε δοθεί καμία τέτοια εγγύηση.
Η Ρωσία, όπως όλες οι μεγάλες δυνάμεις, σκέφτεται σε βάθος εκατό χρόνων και κατανοεί ότι σε αυτό το χρονικό διάστημα μπορούν να συμβούν τα πάντα. Έναν αιώνα νωρίτερα ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ότι οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις θα είχαν στρατοπεδεύσει μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τη Μόσχα, στην Πολωνία και τα κράτη της Βαλτικής; Δεκαπέντε μόλις χρόνια από το 1989, τα περισσότερα πρώην μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας είχαν εισχωρήσει στο ΝΑΤΟ ή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό είναι κάτι που δεν φεύγει ποτέ από το μυαλό των κυβερνώντων στη Μόσχα.
Τον 20o αιώνα η κομμουνιστική Ρωσία δημιούργησε τη Σοβιετική Ένωση. Πίσω από τις λέξεις του συνθήματος «Εργάτες όλου το Κόσμου Ενωθείτε», η ΕΣΣΔ δεν ήταν τίποτα άλλο από τη Ρωσική Αυτοκρατορία σε μεγαλύτερη έκδοση. Μετά τον Β” Π.Π. εκτεινόταν από τον Ειρηνικό μέχρι το Βερολίνο και από την Αρκτική μέχρι τα σύνορα με το Αφγανιστάν—μια υπερδύναμη από οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής άποψης, την οποία μόνο οι ΗΠΑ μπορούσαν να κοιτάξουν στα μάτια.
Προς τα τέλη του περασμένου αιώνα, η υπερεξάπλωση, η δαπάνη περισσότερων χρημάτων από όσα ήταν διαθέσιμα, τα αλόγιστα οικονομικά σε μια γη που δεν ήταν σχεδιασμένη για ανθρώπους και η ήττα στα βουνά του Αφγανιστάν οδήγησαν στην πτώση της ΕΣΣΔ. Η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979, με σκοπό τη στήριξη της κομμουνιστικής αφγανικής κυβέρνησης εναντίον των αντικομμουνιστών μουσουλμάνων ανταρτών, δεν είχε ποτέ ως στόχο να φέρει τα οφέλη του Μαρξισμού-Λενινισμού στο λαό του Αφγανιστάν. Ο στόχος ήταν πάντα να διασφαλίσει η Μόσχα τον έλεγχο της περιοχής για να μην επιτρέψει να περάσει αυτός σε οποιονδήποτε άλλον.
Η εισβολή στο Αφγανιστάν είχε δώσει πνοή στο μεγάλο ρωσικό όνειρο να αποκτήσει αυτό που δεν είχε ποτέ: Ένα λιμάνι σε θερμά νερά όπου το νερό δεν παγώνει τον χειμώνα, με ελεύθερη πρόσβαση στις κύριες εμπορικές οδούς του κόσμου. Τα λιμάνια της Αρκτικής, το Βλαντιβοστόκ, το μεγαλύτερο ρωσικό λιμάνι στον Ειρηνικό Ωκεανό, αποκλείεται από πάγο για περίπου τέσσερις μήνες και περικλείεται από την Ιαπωνική Θάλασσα, η οποία ελέγχεται από την Ιαπωνία. Αυτό δεν αναστέλλει απλά τη ροή του εμπορίου. Εμποδίζει τον ρωσικό στόλο από το να λειτουργήσει ως πλανητική δύναμη.
Ωστόσο, λόγω των επιβλητικών πεδιάδων της Κανταχάρ και των οροσειρών του Ινδοκούς, καμία δύναμη δεν έχει νικήσει ποτέ στο Αφγανιστάν, χαρίζοντάς του έτσι τον τίτλο «το Νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών». Το όνειρο της Ρωσίας για ελεύθερες θερμές θαλάσσιες οδούς άρχισε έκτοτε να ξεθωριάζει και ίσως σήμερα να είναι πιο μακρινό απ’ ότι ήταν ποτέ τα τελευταία 200 χρόνια. Αυτή η έλλειψη ενός θερμού λιμένα με άμεση πρόσβαση στους ωκεανούς ήταν πάντα η Αχίλλειος πτέρνα της Ρωσίας, ισάξιας στρατηγικής σημασίας με τη Βορειοευρωπαϊκή Πεδιάδα. Η Ρωσία βρίσκεται σε γεωγραφικά μειονεκτική θέση και το μόνο που τη σώζει από το να είναι μια πολύ πιο κατώτερη δύναμη είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της χώρας.
Όταν η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε, χωρίστηκε σε δεκαπέντε χώρες. Εάν λάβουμε τη μακρά ιστορική σκοπιά, τότε υπάρχουν πολλά ακόμα που διακυβεύονται σε κάθε ένα από τα κράτη που άλλοτε συνιστούσαν την ΕΣΣΔ, μαζί με μερικά ακόμα κράτη που ανήκαν κάποτε στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Στις φιλοδυτικές χώρες του πάλαι ποτέ Συμφώνου της Βαρσοβίας συγκαταλέγονται η Γεωργία, η Ουκρανία και η Μολδαβία, οι οποίες θα επιθυμούσαν να προσχωρήσουν στο ΝΑΤΟ ή την ΕΕ, αλλά τις αποτρέπει η γεωγραφική τους εγγύτητα στη Ρωσία και επειδή όλες τους έχουν ρωσικά στρατεύματα ή φιλορωσικές παραστρατιωτικές οργανώσεις στο έδαφός τους. Η προσχώρηση στο ΝΑΤΟ οποιασδήποτε εκ των τριών θα μπορούσε να προκαλέσει πόλεμο.
Όλα αυτά εξηγούν γιατί το 2013 για τον Πρόεδρο Πούτιν δεν έμενε άλλη επιλογή — έπρεπε να προσαρτήσει την Κριμαία, η οποία δεν περιείχε μόνο πολλούς ρωσόφωνους Ουκρανούς αλλά, πάνω απ’ όλα, το λιμάνι της Σεβαστούπολης. Αυτή ακριβώς τη γεωγραφική επιταγή, καθώς και ολόκληρη τη στροφή του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, είχε κατά νου ο Πούτιν όταν, σε μια ομιλία του με θέμα την προσάρτηση, δήλωνε ότι «η Ρωσία βρέθηκε σε μια θέση από την οποία δεν μπορούσε να κάνει πίσω. Εάν πιέσεις ένα ελατήριο μέχρι τα όριά του, αυτό θα επανέλθει πίσω με ορμή. Αυτό πρέπει να το θυμάστε πάντα».
Ο Πούτιν δεν θα γινόταν εκείνος που «έχασε την Κριμαία» και μαζί της το μοναδικό αξιόλογο λιμάνι σε θερμά ύδατα στο οποίο η Ρωσία είχε πρόσβαση. Κανείς δεν έσπευσε σε βοήθεια της Ουκρανίας καθώς αυτή έχανε εδάφη ανάλογα σε έκταση με τη χώρα του Βελγίου. Η Ουκρανία και οι γείτονες χώρες γνώριζαν τη γεωγραφική αλήθεια: Εκτός αν είσαι μέλος του ΝΑΤΟ, η Μόσχα βρίσκεται πολύ κοντά και η Ουάσιγκτον πολύ μακριά.
Ο Πρόεδρος Πούτιν διαβάζει ιστορία και φαίνεται ότι έχει πάρει το μάθημα της Σοβιετικής εποχής, τότε που η Ρωσία είχε υπερεξαπλωθεί. Από τον Μεγάλο Πέτρο μέχρι τον Στάλιν και σήμερα τον Πούτιν, κάθε Ρώσος ηγέτης έρχεται αντιμέτωπος με τα ίδια προβλήματα. Δεν έχει την παραμικρή σημασία εάν η ιδεολογία των κυβερνώντων είναι τσαρική, κομμουνιστική ή φιλοκαπιταλιστική — τα λιμάνια εξακολουθούν να παγώνουν και η Βορειοευρωπαϊκή Πεδιάδα να παραμένει επίπεδη. Αφήνοντας κατά μέρους τις συνοριακές γραμμές των εθνών κρατών, ο χάρτης που αντίκριζε ο Ιβάν ο Τρομερός πριν μισή χιλιετία, είναι ο ίδιος με αυτόν που ο Βλαντιμίρ Πούτιν αντικρίζει σήμερα.
ΥΓ: Θέλετε να μάθετε περισσότερα για το πώς η γεωγραφία επηρεάζει τη σύγχρονη πολιτική σε διεθνές επίπεδο; Οι απαντήσεις βρίσκονται στο βιβλίο του Tim Marshall «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας», σε μετάφραση Σ.Κατσούλα.
Pingback: Αφγανιστάν: Το νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών – Dioptra Blog