5 λεπτά μάθημα ιστορίας – Τι είναι ο Διαφωτισμός;

Ο Διαφωτισμός είναι το όνομα που δόθηκε σε μία εποχή διανοητικής και κριτικής ζύμωσης που ξεκίνησε στην Ευρώπη και στην Αμερική στα τέλη του 17ου αιώνα και συνεχίστηκε μέχρι και τον 18ο. Την περίοδο αυτή, μία σειρά στοχαστές και φιλοσόφων επιδίωξαν να αντικαταστήσουν τις πεποιθήσεις του παρελθόντος, που γίνονταν τυφλά αποδεκτές, με την ορθολογική σκέψη και πράξη — σε όλους τους τομείς: από την πολιτική οικονομία μέχρι τη μεταχείριση των εγκληματιών. Οι διανοητές του Διαφωτισμού δεν είχαν κάποιο συνεκτικό πρόγραμμα, και πράγματι πολλοί διαφωνούσαν μεταξύ τους. Όλοι όμως επιδίωκαν να προκαλέσουν τις μέχρι τότε αδιαμφισβήτητες παραδοσιακές αντιλήψεις και προκαταλήψεις και φιλοδοξούσαν να οδηγήσουν την ανθρωπότητα μακριά από το σκότος της δεισιδαιμονίας, στο φως του ορθού λόγου. Οι θέσεις τους ήταν ευρέως φιλελεύθερες και ουμανιστικές, και, γενικά, κατέκριναν τον αυταρχισμό και τον δογματισμό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και καταδίκαζαν όσους ηγεμόνες έδειχναν αδιαφορία για την ευημερία των υπηκόων τους.

Η πρωτοκαθεδρία του ορθού λόγου.
Οι στοχαστές του Διαφωτισμού είχαν ως έμπνευσή τους την Επιστημονική Επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα. Ο Κοπέρνικος, ο Κέπλερ, ο Γαλιλαίος και άλλοι είχαν υποδείξει την αναλήθεια των διδαγμάτων της εκκλησίας που ήθελαν τη Γη στο κέντρο του σύμπαντος, και ο Νεύτωνας είχε καταλήξει, μέσω παρατηρήσεων, σε μία ολοκληρωμένη εξήγηση του φαινομένου της κίνησης (από το πώς κινείται μία οβίδα κανονιού στον αέρα, μέχρι την κίνηση ενός πλανήτη που περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο). Αυτές και άλλες πρόοδοι στην πειραματική επιστήμη που σημειώθηκαν στα τέλη του 17ου αιώνα —οι οποίες είχαν και εξηγητική και προβλεπτική ισχύ— οδήγησαν στον θρίαμβο του εμπειρισμού έναντι του καρτεσιανισμού, του συστήματος του Γάλλου φιλοσόφου Ρενέ Ντεκάρτ, ή Καρτέσιου (1596-1650). Ο Καρτέσιος θεωρούσε ότι η γνώση που αποκτάται μέσω των αισθήσεων είναι αναξιόπιστη, και το μόνο που μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ό,τι μπορούμε να συμπεράνουμε μέσω της παραγωγικής μεθόδου από την αδιάψευστη προκείμενη «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Οι αρχές του εμπειρισμού, που έρχονταν σε αντίθεση με εκείνες του καρτεσιανισμού, διατυπώθηκαν από τον Άγγλο φιλόσοφο Τζον Λοκ στο έργο του Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση (1690). Εκεί, ο Λοκ υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι δεν έχουν έμφυτες ιδέες, αλλά εξάγουν όλη τη γνώση από την εμπειρία, μέσω της «αίσθησης» και του «στοχασμού». Αυτό συνιστά τον ορθό λόγο, υποστήριζε, «σε αντιδιαστολή με την πίστη».

Λίγοι στοχαστές του Διαφωτισμού ήταν εντελώς άθεοι, όμως πολλοί ήταν υποστηρικτές του Θεϊσμού. Ο θεϊστές απέρριπταν τη Θεία αποκάλυψη και τα θαύματα του Χριστιανισμού, προτείνοντας ένα Θεό η ύπαρξη του οποίου μπορούσε να θεμελιωθεί μέσω του ορθού λόγου, και όχι να υποτεθεί μέσω της πίστης. Έτσι, ο Θεός ήταν απαραίτητος ως το «πρωταρχικό αίτιο» που δημιούργησε το σύμπαν, και ήταν ο Θεός που σχεδίασε τα άστρα και τους πλανήτες για να κινούνται με τον προβλέψιμο τρόπο που περιέγραψε ο Νεύτωνας. Αυτός ο Θεός είχε προικίσει τους ανθρώπους με τον ορθό λόγο και την ελεύθερη βούληση, αλλά κατά τα άλλα κρατούσε απόσταση από το δημιούργημά του.

 Η επιρροή του Διαφωτισμού.
Οι ιδέες του Διαφωτισμού εξαπλώθηκαν μεταξύ των διανοητικών ελίτ της Ευρώπης και της Αμερικής μέσα από έργα όπως οι Φιλοσοφικές Επιστολές προς τους Άγγλους (1734) του Βολταίρου, όπου συζητά τις ιδέες του Νεύτωνα και του Λοκ και εκφράζει το θαυμασμό του για τις βρετανικές ελευθερίες — σε αντίθεση με την απολυταρχία του Παλαιού Καθεστώτος στη γενέτειρά του, Γαλλία. Ωστόσο, το σημαντικότερο παράδειγμα αποθησαύρισης της διανόησης του Διαφωτισμού ήταν οι 28 τόμοι της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας, που καταρτίστηκε υπό την εποπτεία του Ντενί Ντιντερό μεταξύ 1751 και 1772 και περιείχε όλες τις τελευταίες επιστημονικές και φιλοσοφικές εξελίξεις.

Μεταξύ αυτών που γοητεύτηκαν από τις μοντέρνες ιδέες των φιλοσόφων της εποχής ήταν και ορισμένοι από τους ηγεμόνες της Ευρώπης, όπως η Αικατερίνη η Μεγάλη της Ρωσίας, ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας και ο Ιωσήφ Β΄ της Αυστρίας. Όλοι αυτοί οι «πεφωτισμένοι δεσπότες» επιδίωξαν να επιβάλουν «ορθολογικές» μεταρρυθμίσεις στις χώρες τους. Ωστόσο, ο διαφωτισμός τους είχε όρια. Ο Φρειδερίκος μπορεί να φιλελευθεροποίησε τον νομικό κώδικα της Πρωσίας και να εισήγαγε κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, αλλά διεξήγαγε ανελέητους κατακτητικούς πολέμους· το ίδιο και η Αικατερίνη, που εγκατέλειψε την πρότασή της να απελευθερώσει τους δουλοπάροικους της Ρωσίας όταν ήρθε αντιμέτωπη με την αντίδραση των ιδιοκτητών γης. Ο Ιωσήφ Β΄, όχι μόνο δεν κατάφερε να απελευθερώσει τους δουλοπάροικους εντός της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά τους επέβαλλε και φόρους. Από την άλλη, εισήγαγε τη θρησκευτική ανοχή καθώς και μεταρρυθμίσεις στην παιδεία, στο νομικό σύστημα και στη διοίκηση — μερικές από τις οποίες αναγκάστηκε να αποσύρει λόγω της αντίδρασης ορισμένων ομάδων, των οποίων τα προνόμια απειλούνταν.

Πιο μόνιμη πολιτική επίδραση είχαν η γλώσσα και οι ιδέες των στοχαστών του Διαφωτισμού σε ορισμένα θεμελιώδη κείμενα τόσο της Αμερικανικής όσο και της Γαλλικής Επανάστασης, δηλαδή της Αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας (American Declaration) και της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων (Bill of Rights). Τα κείμενα αυτά περιέχουν ιδέες που συνεχίζουν να δεσπόζουν στον πολιτικό λόγο των Δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών: την ισότητα, τα ατομικά δικαιώματα, την ιδέα ότι η κυβέρνηση εξουσιάζει μόνο με τη συναίνεση των κυβερνωμένων, τη θρησκευτική ελευθερία και την κυριαρχία του νόμου.

*το απόσπασμα είναι από το βιβλίο του Ian Crofton 50 Μεγάλα γεγονότα που άλλαξαν τον κόσμο, το οποίο μέσα σε λίγα λεπτά αναλύει με εύληπτο τρόπο τα κυριότερα σημεία της ανθρώπινης ιστορίας