Μιλώντας στα παιδιά για τη Μικρασιατική Καταστροφή

Ένας αιώνας συμπληρώθηκε φέτος από τη Μικρασιατική Καταστροφή και η θλιβερή επέτειος δίνει την αφορμή για να δούμε ξανά τα γεγονότα, να επαναπροσδιορίσουμε ορισμένα πράγματα, να προβληματιστούμε και να αναστοχαστούμε.

Αποτελεί επίσης σημαντική ευκαιρία για να μιλήσουμε για αυτά και στις νεότερες γενιές, στα παιδιά μας. Να τα φέρουμε σε επαφή με τα γεγονότα της Kαταστροφής, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνισμού, δίνοντας έναυσμα για περαιτέρω συζήτηση.

100 χρόνια από την εθνική καταστροφή, τον ξεριζωμό ενός εκατομμυρίου και πλέον Ελλήνων που άφησε τραγικό αποτύπωμα. Είναι μια επέτειος διαφορετική, συναισθηματικά φορτισμένη. Είναι μια επέτειος μνήμης.

Ο καλύτερος τρόπος για να μιλήσουμε στα παιδιά μας ακόμη και για τα πιο δύσκολα θέματα είναι τα βιβλία.

Μέλη και Μελέκ της Βάνας Μαυρίδου σε εικονογράφηση της Ρένιας Μεταλληνού

Η Μέλη αγαπάει πολύ την κούκλα της, τη Μελέκ. Την έχει φτιάξει η γιαγιά της και δεν την αποχωρίζεται ποτέ… Ωστόσο, κάποιες φορές, οι συνθήκες ανατρέπουν τα πάντα γύρω μας..

Το επόμενο πράγμα που θυμάμαι έντονα είναι το χέρι της μαμάς να με τραβάει βιαστικά. Ίσα που πρόλαβα να ρίξω μια τελευταία ματιά στο σπίτι που γεννήθηκα και μεγάλωσα πριν με σηκώσει σφιχτά στην αγκαλιά της και ακολουθήσουμε δακρυσμένες τον μπαμπά.

Η μαμά είχε πει πως δεν θα μπορούσαμε να πάρουμε τα πράγματά μας μαζί, αλλά θα επιστρέφαμε μετά από λίγο καιρό να τα πάρουμε. Το μόνο πράγμα που ζήτησα να πάρω μαζί ήταν η Μελέκ…

Πριν προλάβω να καταλάβω τι είχε συμβεί, βρέθηκα στα καλά καθούμενα αγκαλιά με τους γονείς και τη γιαγιά μου, στριμωγμένη σε μια βάρκα με άλλους πολλούς να πηγαίνω κάπου που δεν είχα ξαναπάει, χωρίς τη Μελέκ.

Για πρώτη φορά από τότε που γεννήθηκα ήμαστε και οι δύο μόνες. Άλλοι επιβιβάστηκαν σε άλλες βάρκες με επίσης άγνωστο προορισμό. Κάποιοι είχαν όνειρο να πάνε στην Αθήνα, άλλοι πιο τολμηροί ήθελαν να βρεθούν στη μακρινή Αμερική. Εμείς δεν θέλαμε να πάμε πολύ μακριά, γιατί οι γονείς μου πίστευαν πως σύντομα θα επιστρέφαμε στο σπίτι.

Τον Σεπτέμβρη του 1922, η Μέλη θα μάθει να ζει χωρίς τη Μελέκ, μακριά από το σπίτι της και από τα αγαπημένα της πρόσωπα…

Όλα όσα θεωρούσα αυτονόητα, όλα εκείνα τα πράγματα που ήταν πάντα δεδομένα για μένα, τώρα έμοιαζαν μακρινή ανάμνηση. Αντί για παιχνίδια είχα μόνο κάτι στρογγυλά μαύρα βότσαλα που μάζεψα στην παραλία. Όχι, αυτά δεν ήταν παιχνίδια. Αντί για το άνετο δωμάτιό μου, είχα μόνο μια μικρή γωνιά στο μεγάλο δωμάτιο που κοιμόμαστε όλοι μαζί και οι γονείς μου αποκαλούσαν σπίτι. Όχι, αυτό δεν ήταν σπίτι. Αντί για τη Μελέκ είχα ένα ξεσκισμένο κομμάτι ύφασμα από τη μωρουδιακή κουβέρτα μου, που στα κρυφά είχε βάλει η μαμά στην τσέπη του φορέματός της. Όχι, αυτή δεν ήταν η κούκλα μου κι εγώ δεν ήμουν πια μωρό. Είχα καταλάβει από τόσο μικρή πως το μεγαλύτερο λάθος που μπορούμε να κάνουμε είναι να νομίζουμε πως όσα έχουμε μας ανήκουν για πάντα. Βαριά αλήθεια για να τη σηκώνει ένα μικρό κορίτσι.

Με δυσκολία κατάφερα να κάνω κάποιους φίλους στο νησί, γιατί τα περισσότερα παιδιά με φώναζαν τουρκάκι, προσφυγάκι ή ξένη. Αυτό στ’ αλήθεια δεν το άντεχα. Στο σχολείο ήμουν απομονωμένη και συχνά πυκνά γινόμουν περίγελος των παιδιών.

Ο δάσκαλος δεν με προστάτευσε ποτέ, μα έμαθα να υπερασπίζομαι μόνη μου τον εαυτό μου. Δεν είχα κάνει τίποτα κακό. Δεν είχα φταίξει και δεν μου άξιζε αυτό που περνούσα. Από το Αϊδίνιο μας είχαν διώξει γιατί μιλούσαμε ελληνικά, και στο νησί δεν μας ήθελαν γιατί νόμιζαν ότι μιλάμε τουρκικά. ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΚΑΙ ΑΔΙΚΟ ΜΑΖΙ.

Μέσα στην καρδιά της όμως –και στη δική της και στης Μελέκ– θα ζει πάντα η αγάπη. Και μια αγάπη αληθινή μπορεί να δώσει ξανά ζωή σε όλα…

Το βιβλίο Μέλη και Μελέκ μέσα από τη μυθοπλασία περνά μηνύματα, αλλά και φέρνει τα παιδιά σε επαφή με το παρελθόν. Δεν πρόκειται για ιστορικές ή εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, αλλά κυρίως για μια κοινωνική προσέγγιση των γεγονότων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μια ιστορία μνήμης και ανθρωπιάς.

Εκτός από το ιστορικό υπόβαθρο της εποχής, με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού προγράμματος, μπορείτε να συζητήσετε με τους μαθητές για τη φιλία, τη συνεργασία, τον σεβασμό στην προσωπικότητα και στις επιθυμίες του άλλου, την ανιδιοτελή αγάπη, αλλά και τον φόβο, την αγωνία, το μίσος και την απώλεια.

Ελευθέριος Βενιζέλος – Ακολουθώντας τα βήματά του στην Ιστορία από τη Μάρω Βασιλειάδου σε εικονογράφηση της Θέντας Μιμηλάκη

«Σα μπήκαμε στο πλοίο, ήκανα το σταυρό μου και πέταξα το κλειδί του σπιτιού μου στη θάλασσα». -Μαρτυρία Κλειώς Νικολήνταγια (από το βιβλίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, τ. Α”).

Ποιος ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος; Ποια ήταν η διαδρομή της ζωής του μεγάλου Έλληνα πολιτικού για την οποία λίγα μάθαμε στα σχολικά βιβλία; Ένα βιβλίο που μιλάει για μια σπουδαία μορφή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας αλλά και για τα πιο κρίσιμα πολιτικά γεγονότα της εποχής του.

Κι ένα από αυτά τα γεγονότα είναι και Η Μικρασιατική Καταστροφή.

Στο βιβλίο αναφέρονται τα γεγονότα πριν την καταστροφή της Σμύρνης αλλά και μετά από αυτή.

Ένα αδιάκοπο πηγαινέλα…

Αν και ανήκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1415, η Σμύρνη ήταν «άπιστη», όπως την έλεγαν οι Οθωμανοί, δηλαδή οι περισσότεροι κάτοικοί της δεν ήταν μουσουλμάνοι. Ο ξένος που έφτανε από τη θάλασσα αντίκριζε μια προκυμαία που θύμιζε ευρωπαϊκή πόλη, μοντέρνα κτίρια στις προβλήτες και ένα πανόραμα από σπιτάκια με κόκκινα κεραμίδια και καταπράσινα κυπαρίσσια στο βάθος.

Το 1915 η περιοχή της Σμύρνης είχε σχεδόν 500.000 κατοίκους. Οι περισσότεροι ήταν Οθωμανοί υπήκοοι από διάφορες εθνότητες. Υπήρχαν ακόμα αρκετοί πολίτες ξένων κρατών: Έλληνες, Ευρωπαίοι, Αμερικανοί και Λεβαντίνοι – Δυτικοί που έμεναν επί πολλές γενιές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η πόλη είχε χίλια καλά –ομορφιά, ιστορία, πολιτισμό– κι ακόμα ένα: Συγκατοικούσαν ειρηνικά χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι.

Πριν από την καταστροφή…

Σε αυτή την κοσμοπολίτικη πολιτεία αποβιβάστηκε τον Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός. Η Συνθήκη των Σεβρών κανόνιζε πως η Ελλάδα θα φρόντιζε να τηρηθεί η ειρήνη στην περιοχή της Σμύρνης. Οι κάτοικοι θα αποφάσιζαν έπειτα από πέντε χρόνια εάν επιθυμούσαν να συνεχιστεί η ελληνική διοίκηση. Η ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγκάστηκε να δεχτεί τους όρους.

Ήταν 6 Μαΐου το 1919, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρωθυπουργός τότε της Ελλάδας συνάντησε τον τότε πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας, ο οποίος αμέσως τον ρώτησε: «Έχετε διαθέσιμο στρατό;». «Εχομεν», απάντησε ο Βενιζέλος, «αλλά περί τίνος πρόκειται;» «Αποφασίσαμεν σήμερον μετά του προέδρου (των ΗΠΑ) Ουίλσον και του κ. Κλεμανσώ, ότι δέον να καταλάβετε την Σμύρνην».

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος χωρίς διευκρινίσεις και συμβουλές απάντησε: «Είμαστε πανέτοιμοι». Δύο εβδομάδες μετά, μια ελληνική μεραρχία αποβιβαζόταν στη Σμύρνη, όπου έγινε ενθουσιωδώς δεκτή.

Σεπτέμβριος 1922

Ο ελληνικός στρατός ηττήθηκε από τον τουρκικό στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Τον Αύγουστο του 1922, οι στρατιώτες, υποχωρώντας, έφτασαν στη Σμύρνη. Τους ακολουθούσαν χιλιάδες πρόσφυγες. Στις 9 Σεπτεμβρίου η Σμύρνη καταλήφθηκε από τον τουρκικό στρατό.

Ο φανατισμός του αγριεμένου όχλου οδήγησε σε φοβερή βία. Οι χριστιανοί καταδιώχθηκαν και πολλοί δολοφονήθηκαν. Στις προκυμαίες εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι –κυρίως γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι– προσπαθούσαν να επιβιβαστούν στα πλοία για να σωθούν. Κάποιοι τα κατάφεραν εγκαταλείποντας τα σπίτια και τις περιουσίες τους. Περίπου 300.000 έφυγαν από τη Σμύρνη τότε, πρόσφυγες που ταξίδευαν για την Ελλάδα. Η μεγάλη πυρκαγιά, η οποία οι ιστορικοί λένε ότι δεν άναψε τυχαία, έκαιγε την πόλη επί τέσσερις ημέρες. Όταν έσβησε, η Σμύρνη είχε σχεδόν καταστραφεί.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος όσο διαρκούσε η Μικρασιατική Εκστρατεία, ζούσε στο Παρίσι. Από εκεί έστελνε επιστολές στην ελληνική κυβέρνηση και στους συνεργάτες του στο Κόμμα Φιλελευθέρων με συμβουλές για τον πόλεμο. Επίσης συναντούσε ξένους πολιτικούς και διπλωμάτες. «Δεν θα ξεχάσω ποτέ την απελπισία του τον Σεπτέμβριο του 1922, όταν έμαθε την ήττα των Ελλήνων», έγραψε η Έλενα Βενιζέλου στο βιβλίο με τις αναμνήσεις της.

Μετά την ήττα στη Μικρά Ασία, ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα έφτασε στην Ελλάδα, περίπου 1.200.000 άνθρωποι. Ήταν πολλές γυναίκες, ηλικιωμένοι και παιδιά, αρκετά από αυτά ορφανά· κόσμος φτωχός, πεινασμένος, ταλαιπωρημένος, ξεριζωμένος από τον τόπο του. Πού θα έμεναν, τι θα έτρωγαν, πώς θα γλίτωναν από τις αρρώστιες, αφού ζούσαν σε πολύ άσχημες συνθήκες; Και αργότερα, πού θα έβρισκαν δουλειά για να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους;

Η δημοσιογράφος Μάρω Βασιλειάδου δημιούργησε μια συναρπαστική βιογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου, η πρώτη για παιδιά και νέους· μια βιογραφία που ζωντανεύει στιγμιότυπα από τη συναρπαστική ζωή του και αφηγείται με απλό τρόπο τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που δημιούργησαν τον μύθο του.