Ο διανοούμενος αφηγητής της ιστορίας συναντά στον Πειραιά ένα γέρο μιναδόρο· εντυπωσιασμένος από το πάθος και τον αντισυμβατικό χαρακτήρα του, ο αφηγητής τον προσλαμβάνει ως επιστάτη και επιστρέφει στο γενέθλιο νησί του για να εκμεταλλευτεί ένα λιγνιτωρυχείο.
Επιθυμεί να αφιερωθεί σε μιαν εργασία χειρωνακτική, με την ελπίδα να γιατρευτεί από τη θεωρητική του αδράνεια, αλλά σύντομα αλλάζει στόχους. Ο επιστάτης, ο γερο-Αλέξης Ζορμπάς, είναι ένας ανεξάντλητος θησαυρός από εμπειρίες, οι οποίες μαγεύουν τον διανοούμενο.
Η εκμετάλλευση του ορυχείου γίνεται απλά ένα πρόσχημα, που τους επιτρέπει να χαρούν ατέλειωτες συζητήσεις και αλήτικες περιπέτειες, που προκαλούνται από την παρουσία μιας γερασμένης Γαλλίδας σαντέζας, της Μαντάμ Ορτάνς, ιδιοκτήτριας του κοντινού πανδοχείου.
Ο αφηγητής δεν ενδιαφέρεται τελικά για κέρδη και επιχειρήσεις, αλλά αναζητεί απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα που τον τυραννούν.
Ο Ζορμπάς είναι μια ύπαρξη αχόρταγη, χωρίς προκαταλήψεις, και δέχεται ατάραχα τη φτώχια και την πραγματικότητα του νησιού, που καταβάλλουν τον νέο του σύντροφο. Οι δυο φίλοι έχουν κάτι κοινό: την ανησυχία, στον Ζορμπά παράφορη, στον αφηγητή υποταγμένη, μπροστά στο μυστήριο της ζωής.
Η εποχή του και ο πραγματικός Ζορμπάς
Είπε ο Καζαντζάκης: «Ο Ζορμπάς μ” έμαθε ν” αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο. Αν ήταν στη ζωή μου να διάλεγα έναν ψυχικό οδηγό, έναν γκουρού όπως λένε οι Ινδοί, ένα γέροντα όπως λένε οι καλόγεροι στο Άγιον Όρος, σίγουρα θα διάλεγα τον Ζορμπά.»
Ο βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά είναι, αναντίρρητα, το διασημότερο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος το έγραψε στην Αίγινα το 1941 και του έδωσε την τελική μορφή μέχρι την άνοιξη του 1943, σε μια από τις σκοτεινότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας.
Γράφει η Ελένη του: «Οι μέρες μίκραιναν, τα τρόφιμά μας λιγόστευαν. Για να μην χάσουμε τις δυνάμεις μας, μέναμε στο κρεβάτι. Τις πιο μαύρες μέρες της πείνας ο Νίκος έγραψε το πιο κεφάτο έργο του: τον Αλέξη Ζορμπά!»
Ο μυθιστορηματικός «Αλέξης Ζορμπάς» υπήρξε πραγματικό πρόσωπο που πρωτοσυναντήθηκε με τον Καζαντζάκη στο Άγιο Όρος το 1914, όπου έγιναν φίλοι. Το 1917 ο Καζαντζάκης υπογράφει ένα συμβόλαιο μίσθωσης ορυχείου στην Πραστοβά της Μάνης και προσλαμβάνει ως βασικό του συνεργάτη τον Γιώργη Ζορμπά. Η επιχείρηση αποτυγχάνει, αλλά θα χρησιμοποιηθεί ως βιωματική πρώτη ύλη για το μυθιστόρημα.
Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο στην Ελλάδα, στην καρδιά του Εμφυλίου, η γενική αίσθηση ήταν ότι πρόκειται για κάτι ξεχωριστό, τελείως διαφορετικό από ό,τι είχε εμφανιστεί στην ελληνική λογοτεχνία. Αρκετοί κριτικοί διχάζονταν ως προς το πού να το κατατάξουν, αποκαλώντας το φιλοσοφικό μυθιστόρημα, δοκίμιο ή και ταξιδιωτικό βιβλίο.
Παρ” όλα αυτά, οι κριτικοί συμφωνούν για τις ξεχωριστές αρετές του. Γράφει χαρακτηριστικά ο Καζαντζάκης σε επιστολή του προς τον Πρεβελάκη: «Έλαβα την κριτική του Βάρναλη. Πρώτη φορά τα ψακωμένα χείλια του είπαν έναν καλό λόγο. Ας είναι καλά ο Ζορμπάς!»
Υπάρχει ένα ακόμα κομμάτι του παζλ που συμπληρώνει τον Ζορμπά, ένα κομμάτι που μέχρι πρόσφατα ήταν χαμένο. Πρόκειται για το ανέκδοτο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη με τίτλο «Ο ανήφορος» το οποίο θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο. Ο Ανήφορος γράφτηκε ακριβώς μετά τον Ζορμπά (1946), για τον οποίο είχε δεχτεί αρνητικά σχόλια επειδή απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στα ζοφερά χρόνια της Κατοχή. Φαίνεται πως μια από τις προθέσεις του Κρητικού λογοτέχνη ήταν να γράψει ένα αντιπολεμικό έργο με πολιτικό μήνυμα. (Αναλυτικά για τον Ανήφορο μπορείτε να διαβάσετε κι εδώ.)
Μέσα στα επόμενα χρόνια, είναι ενθουσιώδης η υποδοχή που γνωρίζει το βιβλίο σε κάθε μία από τις γλώσσες που μεταφράζεται. Οι New York Times εγραψαν: «Μια αναζωογονητική εξόρμηση στις πιο ηλιόλουστες περιοχές τού ανθρώπινου πνεύματος. Εντελώς διαχρονικό…»
Ενώ το περιοδικό Time γράφει στη δισέλιδη κριτική του, την οποία μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη εδώ: «Ο υποψήφιος για Νόμπελ Λογοτεχνίας Νίκος Καζαντζάκης είναι ένας από τους γίγαντες των ελληνικών γραμμάτων. […] Ο Ζορμπάς κάνει τους ήρωες των περισσότερων έργων μυθοπλασίας να μοιάζουν με μουντά, δυσπεπτικά φαντάσματα…»
Η αμερικάνικη έκδοση «Zorba the Greek» από τον διάσημο εκδοτικό οίκο Simon & Schuster αναφέρει: «Ο Ζορμπάς είναι μια φιγούρα δημιουργημένη σε τεράστια κλίμακα: τα χρόνια τού βίου του δεν έχουν θολώσει τη φλόγα με την οποία ζει, τον ενθουσιασμό με τον οποίον ανταποκρίνεται σε ό,τι του προσφέρει η ζωή. Ο Ζορμπάς έχει αναδειχθεί ως ένα από τα αληθινά αλησμόνητα δημιουργήματα της λογοτεχνίας και το βιβλίο είναι ένα σύγχρονο κλασσικό έργο, που ξεχειλίζει από πνεύμα, φαντασία, και χαρά τής ζωής.»
Ενώ η γαλλική έκδοση «Alexis Zorba» από τις εκδόσεις Plon [στη σειρά Feux Croisés]: «Ανάμεσα στον αρρωστημένο από τον πολιτισμό άντρα, τον αγκυλωμένο από επιφυλάξεις και θρεμμένο με ανατολίτικη φιλοσοφία, και σ’ αυτόν τον εξηντάρη, που κινητοποιείται από ισχυρά ένστικτα, υφαίνεται ο δεσμός μιας φανατικής φιλίας. […] Κατανοεί κανείς πώς ένα τέτοιο έργο μπορούσε να έχει πάνω στον Τόμας Μανν αυτή τη σοκαριστική δύναμη που έχουν οι πρώτες συναντήσεις: ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας δεν δίστασε να το παραλληλίσει με τα αριστουργήματα της αρχαίας εποποιΐας. [..] Αντηχεί μοναδικά στη σύγχρονη λογοτεχνία μας, πλησιάζοντας, ταυτόχρονα, τους μεγάλους Ρώσσους αφηγητές και τους τραγικούς.»
Το 1954 ο Ζορμπάς κέρδισε στη Γαλλία το βραβείο του καλύτερου ξένου μυθιστορήματος, ενώ το 2002 συμπεριλήφθηκε σε λίστα της Guardian με τα 100 Καλύτερα Βιβλία όλων των Εποχών.
Είναι το βιβλίο που τοποθέτησε πανηγυρικά τον Νίκο Καζαντζάκη στον παγκόσμιο λογοτεχνικό χάρτη, ύστερα από τέσσερις δεκαετίες ενασχόλησής του με όλα τα είδα του λόγου (θέατρο, ποίηση, μυθιστόρημα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, φιλοσοφικό δοκίμιο). Μέχρι σήμερα έχει μεταφραστεί σε 40 γλώσσες, από τα αραβικά μέχρι τα κορεάτικα, και από τα κουρδικά μέχρι τα βιετναμέζικα.
Η ταινία
Ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει στη μεταφορά του Ζορμπά στον κινηματογράφο. Η βρετανο-ελληνική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη «Zorba the Greek» βασίστηκε στο βιβλίο και έκανε παγκόσμια πρεμιέρα το 1963, εφτά χρόνια μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη. «Ο Άντονι Κουίν, μονοκόμματος, πελώριος και αξύριστος, είναι ένας τέλειος Ζορμπάς», έγραψε ο Φρέντυ Γερμανός στο περιοδικό Εικόνες, σε ρεπορτάζ από τα γυρίσματα της ταινίας.
Στην ταινία, που γυρίστηκε στην Κρήτη, εκτός από τον Άντονι Κουίν πρωταγωνιστούσαν ο Άλαν Μπέιτς, η Ειρήνη Παππά και ο Σωτήρης Μουστάκας. Η ταινία απέσπασε τρία βραβεία Όσκαρ: Όσκαρ Β´ Γυναικείου Ρόλου στη Λίλα Κέντροβα για το ρόλο της Μαντάμ Ορντάνς, Όσκαρ καλλιτεχνικής διεύθυνσης στον Βασίλη Φωτόπουλο και Όσκαρ φωτογραφίας στον Γουόλτερ Λασάλι. Επίσης ήταν υποψήφια για ακόμα τέσσερα: Καλύτερης ταινίας, καλύτερης σκηνοθεσίας, καλύτερου διασκευασμένου σεναρίου και πρώτου ανδρικού ρόλου.
Ο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» περιέχει μια σχεδόν μυστικιστική δύναμη: Είναι σαν πυξίδα για να βγούμε νικητές από οποιαδήποτε κρίση. Ο Καζαντζάκης έβλεπε τον Ζορμπά του ως μια ενσάρκωση της αγάπης για τη ζωή, μια ψυχή γεμάτη με τόση λαχτάρα, τόση αντοχή, που σπάει τα ανθρώπινα σύνορα, και με τα χέρια ανοιχτά, ζει την κάθε στιγμή λες κι είναι αθάνατος.
Ο βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά σε χαρτόδετη έκδοση
ΥΓ: Ανακαλύψτε όλα τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη.