Στη Μέση Ανατολή, τα πελώρια οχυρά δύο άσπονδων εχθρών, του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας, δεσπόζουν το ένα αντίκρυ από το άλλο στον Περσικό κόλπο. Νότια του Ειρηνικού, η Αυστραλία είναι παγιδευμένη ανάμεσα στα δύο ισχυρότερα έθνη της εποχής μας: τις ΗΠΑ και την Κίνα. Στη Μεσόγειο, η Ελλάδα και η Τουρκία βρίσκονται σε μια διένεξη της οποίας οι ρίζες βαστούν από την αρχαιότητα, αλλά που θα μπορούσε να αναζωπυρωθεί με βίαιο τρόπο αύριο κιόλας. Καλώς ήρθατε στη δεκαετία του 2020.
Γράφει ο διπλωματικός συντάκτης και πολεμικός ανταποκριτής Τιμ Μάρσαλ
Η εποχή του «παραδοσιακού» Ψυχρού Πολέμου, κατά την οποία οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση κυριαρχούσαν σε ολόκληρο τον κόσμο, ξεθωριάζει σαν μακρινή ανάμνηση. Περνάμε σε μια νέα εποχή ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων, όπου πολλαπλοί δρώντες, ακόμα και μικρότεροι παίκτες, διαγκωνίζονται για να αποκτήσουν την καλύτερη δυνατή θέση.
Όταν αυτό που για αρκετές γενιές θεωρούνταν η καθιερωμένη τάξη πραγμάτων αποδεικνύεται τελικά ότι δεν ήταν παρά μια προσωρινή κατάσταση, είναι εύκολο να αγχωθεί κανείς. Αλλά έχει ξανασυμβεί στο παρελθόν, συμβαίνει τώρα και θα συμβεί πάλι στο μέλλον.
Εδώ και καιρό οδεύουμε προς έναν «πολυπολικό» κόσμο: Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, επικράτησε μια νέα τάξη: μια διπολική εποχή μ’ ένα καθοδηγούμενο από τις ΗΠΑ καπιταλιστικό σύστημα στη μια πλευρά κι ένα κομμουνιστικό σύστημα στην άλλη. Αυτή η νέα τάξη διήρκεσε μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και μετά το 1990 ακολούθησε μια «μονοπολική» δεκαετία, κατά την οποία η αμερικανική αυτοκρατορία ήταν ασυναγώνιστη.
Αλλά είναι πλέον ξεκάθαρο ότι τώρα επιστρέφουμε σε αυτό που ήταν ο κανόνας στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας – μια εποχή με πολλαπλούς ανταγωνισμούς ισχύος. Είναι δύσκολο να εντοπίσουμε με ακρίβεια πότε ξεκίνησε όλο αυτό. Αλλά έρχονται κάποιες στιγμές που αντιλαμβάνεσαι ένα μικρό μέρος της πραγματικότητας και τότε ο απροσπέλαστος κόσμος της διεθνούς πολιτικής γίνεται λίγο πιο ξεκάθαρος.
Είχα μια τέτοια εμπειρία ένα καλοκαιρινό βράδυ με φοβερή υγρασία το 1999 στην Πρίστινα, τη ρημαγμένη πρωτεύουσα του Κοσόβου. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1991 είχε οδηγήσει σε πολυετή πόλεμο και αιματοχυσία. Τώρα, οι βομβαρδισμοί των νατοϊκών αεροπλάνων έφερναν τις σερβικές δυνάμεις εκτός Κοσόβου και οι χερσαίες νατοϊκές δυνάμεις ανέμεναν να εισέλθουν στην περιοχή από τον νότο.
Κατά τη διάρκεια της μέρας ακούγαμε φήμες ότι μια ρωσική στρατιωτική φάλαγγα είχε ξεκινήσει από τη Βοσνία προκειμένου να διασφαλίσει ότι η Ρωσία θα διατηρούσε την παραδοσιακή επιρροή που ασκούσε στη σερβική πολιτική. Επί μια δεκαετία (1989-1999) η ρωσική αρκούδα είχε τεθεί εκτός παιχνιδιού, εξαθλιωμένη, ασταθής και σκιά του παλιού της εαυτού. Παρακολουθούσε ανήμπορη το ΝΑΤΟ να «προελαύνει» στα δυτικά της σύνορα, καθώς ο ένας μετά τον άλλο οι πρώην σοβιετικοί λαοί εξέλεγαν κυβερνήσεις που τους υπόσχονταν ένταξη στο ΝΑΤΟ ή και στην ΕΕ· η επιρροή της στη Λατινική Αμερική και τη Μέση Ανατολή επίσης συρρικνωνόταν.
Το 1999 η Μόσχα έλαβε μια απόφαση σε σχέση με τις δυτικές δυνάμεις – ως εδώ και μη παρέκει. Στο Κόσοβο έθεσε τα όρια της ανοχής της. Ο πρόεδρος Γιέλτσιν διέταξε τη ρωσική φάλαγγα να παρέμβει (αν και θεωρείται ότι καθοριστικό ρόλο στην απόφαση έπαιξε ένας ανερχόμενος σκληροπυρηνικός εθνικιστής πολιτικός, κάποιος Βλαντίμιρ Πούτιν).
Ήμουν στην Πρίστινα όταν η ρωσική φάλαγγα τεθωρακισμένων βρυχιόταν στον κεντρικό δρόμο τις πρώτες πρωινές ώρες με προορισμό το αεροδρόμιο του Κοσόβου στα περίχωρα. Μου είπαν ότι ο πρόεδρος Κλίντον έμαθε για την άφιξή της πριν από τα νατοϊκά στρατεύματα, από το ρεπορτάζ μου με τίτλο «Οι Ρώσοι εισήλθαν στην πόλη και επέστρεψαν στη διεθνή σκηνή». Οι Ρώσοι κατοχύρωναν έναν ρόλο στο μεγαλύτερο γεγονός της χρονιάς, διατρανώνοντας ότι είχε έρθει η ώρα ο τροχός της ιστορίας να αλλάξει φορά.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 οι ΗΠΑ προφανώς ήταν ασυναγώνιστες, με τη Δύση να δείχνει κυρίαρχη στο διεθνές στερέωμα. Αλλά η ανάκαμψη της Ρωσίας είχε ξεκινήσει. Μπορεί να μην ήταν πλέον η επιβλητική δύναμη που ήταν κάποτε –τώρα ήταν απλώς μια από τις πολλές δυνάμεις–, όμως οι Ρώσοι θα μάχονταν για να ορθώσουν το ανάστημά τους όσο το δυνατόν ψηλότερα. Θα το αποδείκνυαν στη συνέχεια στη Γεωργία, στην Ουκρανία, στη Συρία.
Τέσσερα χρόνια αργότερα ήμουν στην ιρακινή πόλη της Καρμπάλα, μια από τις ιερότερες περιοχές στο σιιτικό Ισλάμ. Ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε ανατραπεί από τον αμερικανο-βρετανικό συνασπισμό, αλλά ο ανταρτοπόλεμος μαινόταν ήδη. Τα προηγούμενα χρόνια υπό την ηγεσία του Σαντάμ (ενός σουνίτη μουσουλμάνου) πολλές από τις σιιτικές ιεροτελεστίες είχαν απαγορευτεί, μεταξύ των οποίων το αυτομαστίγωμα. Μια μέρα που έκανε ανυπόφορη ζέστη, είδα να συρρέουν απ’ όλη τη χώρα στην Καρμπάλα πάνω από ένα εκατομμύριο σιίτες. Πολλοί μαστίγωναν την πλάτη τους και χάραζαν το μέτωπό τους μέχρι που καλύφθηκε όλο τους το σώμα με αίμα, το οποίο έσταζε στους δρόμους βάφοντας το χώμα κόκκινο.
Γνώριζα ότι από την άλλη πλευρά των συνόρων προς τα ανατολικά, στο Ιράν, η κύρια σιιτική δύναμη θα έκανε ό,τι περνούσε απ’ το χέρι της για να βοηθήσει στην εγκαθίδρυση μιας σιιτικής κυβέρνησης, την οποία θα χρησιμοποιούσε για να προβάλει η Τεχεράνη την ισχύ της σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, συνδέοντας το Ιράν με τους συμμάχους του σε Συρία και Λίβανο. Η γεωγραφία και η πολιτική το καθιστούσαν σχεδόν αναπόφευκτο.
Αυτές ήταν μόνο δύο στιγμές που καθόρισαν τη διαμόρφωση του πολύπλοκου κόσμου στον οποίο βρισκόμαστε σήμερα, με μυριάδες δυνάμεις να ανταγωνίζονται και κάποιες φορές να συγκρούονται. Χάρη σε αυτές τις δύο, όμως, μπόρεσα να διακρίνω την κατεύθυνση προς την οποία κινούμαστε. Τα πράγματα έγιναν ακόμα πιο ξεκάθαρα καθώς άρχισαν να εξελίσσονται τα γεγονότα της αποκαλούμενης «Αραβικής Άνοιξης».
Ο Αιγύπτιος πρόεδρος Μουμπάρακ καθαιρέθηκε μ’ ένα βίαιο στρατιωτικό πραξικόπημα· στη Λιβύη, ο συνταγματάρχης Καντάφι ανατράπηκε και δολοφονήθηκε· και στη Συρία, ο πρόεδρος Άσαντ κρεμόταν στο χείλος του γκρεμού ώσπου τον γλίτωσαν οι Ρώσοι και οι Ιρανοί. Και στις τρεις περιπτώσεις, οι Αμερικανοί έδειξαν ότι δεν προτίθεντο να σώσουν τους δικτάτορες με τους οποίους συνεργάζονταν επί δεκαετίες. Κατά την οχταετία της προεδρίας Ομπάμα, οι ΗΠΑ αποτραβιούνταν σιγά σιγά από τη διεθνή σκηνή και συνέχισαν στον ίδιο ρυθμό για άλλα τέσσερα χρόνια υπό τον Τραμπ. Εν τω μεταξύ, άλλες χώρες, όπως η Ινδία, η Κίνα και η Βραζιλία, άρχισαν να αναδύονται ως νέες παγκόσμιες δυνάμεις.
Σε πολλούς δεν αρέσει η ιδέα ότι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι ΗΠΑ είχαν τον ρόλο του «παγκόσμιου χωροφύλακα». Μπορεί κάποιος να βρει τόσο θετικά όσο και αρνητικά σχετικά με τη στάση τους. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ελλείψει ενός χωροφύλακα πολλές φατρίες θα επιχειρήσουν να αστυνομεύσουν μόνες τους τις γειτονιές τους. Και αν κάπου υπάρχουν αντίπαλες φατρίες, τότε ο κίνδυνος της αστάθειας αυξάνεται.
Οι αυτοκρατορίες ακμάζουν και παρακμάζουν. Συμμαχίες σχηματίζονται κι ύστερα καταρρέουν. Η μεταναπολεόντεια τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη διήρκεσε περίπου εξήντα χρόνια· το «Χιλιετές Ράιχ» κράτησε κάτι παραπάνω από μια δεκαετία. Είναι αδύνατο να γνωρίζουμε με ακρίβεια πώς θα διαμορφωθεί η ισορροπία της ισχύος τα επόμενα χρόνια.
Υπάρχουν αναμφισβήτητα οικονομικοί και γεωπολιτικοί γίγαντες που συνεχίζουν να ασκούν τεράστια επιρροή στις διεθνείς σχέσεις: οι ΗΠΑ και η Κίνα, ασφαλώς, καθώς επίσης η Ρωσία, η συλλογική οντότητα των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η ταχύτατα αναπτυσσόμενη Ινδία. Αλλά και τα μικρότερα έθνη έχουν σημασία. Η γεωπολιτική αφορά συμμαχίες, και με την παγκόσμια τάξη να βρίσκεται σε ρευστή κατάσταση, τώρα οι μεγάλες δυνάμεις χρειάζονται τις μικρές δυνάμεις στο πλευρό τους, και αντιστρόφως. Ένας πολυμέτωπος νέος Ψυχρός Πόλεμος αναδύεται.
Σε χώρες όπως η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και το Ηνωμένο Βασίλειο προσφέρεται μια ευκαιρία να αποκτήσουν μια στρατηγική θέση για τους μελλοντικούς ανταγωνισμούς ισχύος. Για την ώρα, το καλειδοσκόπιο εξακολουθεί να στριφογυρίζει και τα κομμάτια δεν έχουν ακόμη σταθεροποιηθεί. Το 2015 έγραψα ένα βιβλίο που λεγόταν Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας, στο οποίο επιχείρησα να δείξω με ποιο τρόπο η γεωγραφία επηρεάζει την παγκόσμια πολιτική και διαμορφώνει τις αποφάσεις που τα έθνη και οι ηγέτες τους μπορούν να πάρουν. (Κυκλοφορεί σε νέα, αναθεωρημένη έκδοση.)
Έγραψα για τη γεωπολιτική της Ρωσίας, της Κίνας, των ΗΠΑ, της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής, της Ινδίας και του Πακιστάν, αλλά υπάρχουν πολλά ακόμα που πρέπει να ειπωθούν. Παρότι οι ΗΠΑ παραμένουν η μοναδική χώρα που είναι σε θέση να προβάλλει αξιόπιστη ναυτική ισχύ σε δύο ωκεανούς ταυτόχρονα, νέες γεωπολιτικές πραγματικότητες αναδεικνύονται κι έχουν τη δύναμη να διαμορφώσουν το μέλλον μας.
Η γεωγραφία είναι ένας παράγοντας-κλειδί, ο οποίος περιορίζει αυτά που η ανθρωπότητα μπορεί αλλά και δεν μπορεί να κάνει. Ναι, οι πολιτικοί είναι σημαντικοί, όμως η γεωγραφία είναι σημαντικότερη. Οι επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι, τώρα και στο μέλλον, δεν γίνονται ποτέ χωριστά από το φυσικό πλαίσιο. Η αφετηρία της ιστορίας κάθε χώρας βρίσκεται στην τοποθεσία της σε σχέση με τα γειτονικά κράτη, τις οδούς ναυσιπλοΐας και τους φυσικούς πόρους. Ζείτε σ’ ένα ανεμοδαρμένο νησί στις παρυφές του Ατλαντικού ωκεανού; Τότε είστε στην κατάλληλη θέση για να τιθασεύσετε ανέμους και κύματα. Ζείτε σε μια χώρα όπου ο ήλιος λάμπει 365 μέρες τον χρόνο; Οι ηλιακοί συλλέκτες είναι ο προορισμός σας. Ζείτε σε μια περιοχή όπου υπάρχει κοβάλτιο; Αυτό μπορεί να αποδειχθεί ευχή και κατάρα.
Κάποιοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν με απαξίωση αυτή την αφετηρία, καθώς τη θεωρούν ντετερμινιστική. Γίνεται λόγος για έναν «επίπεδο κόσμο» στον οποίο οι οικονομικές συναλλαγές και οι διαδικτυακές επικοινωνίες έχουν καταρρίψει τις αποστάσεις και έχουν καταστήσει την τοπογραφία ανούσια. Ωστόσο, αυτός ο κόσμος κατοικείται μόνο από ένα ελάχιστο ποσοστό ανθρώπων που συνομιλούν μέσω τηλεδιασκέψεων κι έπειτα πετούν πάνω από βουνά και θάλασσες για να τα πουν από κοντά. Αλλά αυτό δεν ισχύει για τα υπόλοιπα οχτώ δισεκατομμύρια πληθυσμού του πλανήτη.
Οι Αιγύπτιοι αγρότες δεν έχουν πάψει να βασίζονται στην Αιθιοπία για ύδρευση. Οι οροσειρές στα βόρεια της Αθήνας εξακολουθούν να εμποδίζουν το εμπόριο με την Ευρώπη. Η γεωγραφία δεν είναι πεπρωμένο –οι άνθρωποι αποφασίζουν για το τι θα συμβεί–, αλλά έχει τη σημασία της. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που έχουν συντελέσει στη διαμόρφωση μιας αβέβαιης και διχαστικής δεκαετίας καθώς οδεύουμε προς μια νέα εποχή. Η παγκοσμιοποίηση, η αντιπαγκοσμιοποίηση, η πανδημία του Covid-19, η τεχνολογία και η κλιματική αλλαγή είχαν ξεχωριστή συμβολή στις εξελίξεις.
Για να κατανοήσουμε πού πηγαίνει ο κόσμος, πρέπει να κατανοήσουμε τα «θερμά» σημεία, που κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή με ανάφλεξη.
Το Ιράν, για παράδειγμα, διαμορφώνει το μέλλον της Μέσης Ανατολής. Ένα κράτος παρίας με πυρηνική ατζέντα που για να διατηρήσει την επιρροή του πρέπει να κρατήσει ανοιχτό τον σιιτικό «διάδρομο» προς τη Μεσόγειο μέσω Βαγδάτης, Δαμασκού και Βηρυτού. Ο περιφερειακός του αντίπαλος, η Σαουδική Αραβία, είναι μια χώρα φτιαγμένη από πετρέλαιο και άμμο που ανέκαθεν υπολόγιζε τις ΗΠΑ ως σύμμαχο. Αλλά καθώς η ζήτηση του πετρελαίου ακολουθεί φθίνουσα πορεία και οι ΗΠΑ γίνονται ενεργειακά ολοένα και πιο ανεξάρτητες, το ενδιαφέρον τους για τη Μέση Ανατολή σταδιακά θα ελαττώνεται.
Σε άλλα μέρη δεν είναι το πετρέλαιο αυτό που προκαλεί αναταραχές αλλά το νερό. Όντας εκ των πραγμάτων ο «υδάτινος πύργος της Αφρικής», η Αιθιοπία κατέχει ένα κρίσιμο πλεονέκτημα ως προς τους γείτονές της, ιδίως την Αίγυπτο. Το γεγονός αυτό καθιστά τη συγκεκριμένη περιοχή κλειδί για τους ενδεχόμενους «πολέμους για το νερό» του αιώνα που διανύουμε, αλλά καταδεικνύει επίσης τη δύναμη της τεχνολογίας, καθώς η Αιθιοπία εκμεταλλεύεται τον υδροηλεκτρισμό για να αλλάξει την τύχη της.
Αυτό δεν αποτελεί επιλογή για πολλές άλλες περιοχές της Αφρικής, όπως το Σαχέλ, αυτή η αχανής, θαμνώδης έκταση στο νότιο άκρο της Σαχάρας που μαστίζεται από πολέμους, μια περιοχή που εκτείνεται πάνω σε αρχαίες γεωπολιτικές και πολιτισμικές διαιρέσεις και που σε πολλά σημεία της σήμερα κυριαρχούν η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος. Πολλοί από τους κατοίκους της τρέπονται σε φυγή και κάποιοι θα κινηθούν βόρεια προς την Ευρώπη. Και ενώ ήδη πρόκειται για ανθρωπιστική κρίση, η κατάσταση ενδέχεται να επιδεινωθεί κι άλλο.
Δεν είναι τυχαίο το ότι το Σαχέλ ήταν ένα από τα κομβικά ζητήματα της νέας Ελληνογαλλικής αμυντικής συμφωνίας, που ψηφίστηκε από τη βουλή. (Έχουμε γράψει κι ένα αναλυτικό άρθρο για το τι είναι το Σαχέλ.)
Ως η κατεξοχήν πύλη προς την Ευρώπη, η Ελλάδα είναι μια από τις πρώτες χώρες που αισθάνονται τις συνέπειες των νέων κυμάτων μετανάστευσης. Επιπλέον, η γεωγραφία της την τοποθετεί στην καρδιά μιας από τις γεωπολιτικές εστίες ανάφλεξης των επόμενων χρόνων: την Ανατολική Μεσόγειο, όπου νεοανακαλυφθέντα κοιτάσματα φυσικού αερίου φέρνουν το συγκεκριμένο μέλος της ΕΕ στα πρόθυρα της σύρραξης με μια όλο και πιο επιθετική Τουρκία.
Αλλά ενώ η Τουρκία κάνει επίδειξη δύναμης στην Ανατολική Μεσόγειο, οι φιλοδοξίες που τρέφει είναι πολύ ευρύτερες. Η «νεο-οθωμανική» ατζέντα της προέρχεται από την αυτοκρατορική ιστορία της και τη θέση της πάνω στο σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης. Στόχος της είναι να εκπληρώσει το πεπρωμένο της Τουρκίας και να αναδειχθεί σε μεγάλη παγκόσμια δύναμη.
Ένα άλλο έθνος που έχασε την αυτοκρατορία του, το Ηνωμένο Βασίλειο, ένα νησιωτικό σύμπλεγμα με ψυχρό κλίμα στο δυτικό άκρο της βορειοευρωπαϊκής πεδιάδας, ακόμη ψάχνει να βρει τον ρόλο του. Μετά το Brexit, μπορεί να αναλάβει τον ρόλο μιας μεσαίας ευρωπαϊκής δύναμης που συνάπτει πολιτικούς και οικονομικούς δεσμούς ανά τον κόσμο. Οι προκλήσεις όμως που αντιμετωπίζει δεν είναι μόνο εξωτερικές αλλά και εσωτερικές, καθώς ταλανίζεται από την προοπτική μιας ανεξάρτητης Σκοτίας.
Στα νότια, η Ισπανία, ένα από τα παλαιότερα έθνη της Ευρώπης, αντιμετωπίζει επίσης την απειλή της διάλυσης εξαιτίας των περιφερειακών εθνικισμών. Η ΕΕ δεν μπορεί να προσφέρει τη στήριξή της στον αγώνα της Καταλονίας για ανεξαρτησία. Αλλά η απόρριψη ενός νεοσύστατου κράτους θα μπορούσε να αφήσει την πόρτα ανοιχτή στη ρωσική και κινεζική επιρροή στο εσωτερικό της Ευρώπης.
Στους Αντίποδες ένα μέρος που για αιώνες θεωρούνταν απομονωμένο και άγνωστο, η Αυστραλία, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε Κίνα και ΗΠΑ έχει τη δύναμη να διαμορφώσει τα δεδομένα στην περιοχή του Ινδοειρηνικού.
Παρ’ όλα αυτά, η πιο εντυπωσιακή ίσως εξέλιξη των καιρών μας είναι ότι οι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί ισχύος ξεπερνούν πια τους γήινους περιορισμούς και επεκτείνονται στο Διάστημα. Σε ποιον ανήκει το Διάστημα; Πώς το αποφασίζει κανείς; Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ποτέ ένα «τελικό σύνορο», αλλά αυτό είναι το πλησιέστερο που μπορεί να υπάρξει, και τα σύνορα έχουν την τάση να είναι άγρια και άναρχα μέρη. Από ένα ύψος και πάνω δεν υφίσταται κρατική κυριαρχία. Εάν θέλω να τοποθετήσω τον εξοπλισμένο με λέιζερ δορυφόρο μου ακριβώς πάνω από τη χώρα σου, με ποιο νόμο μπορείς να μου το απαγορεύσεις;
Με πολλές χώρες να ανταγωνίζονται για το ποια θα αναδειχθεί κυρίαρχη δύναμη του Διαστήματος και με ιδιωτικές εταιρείες να μπαίνουν στη μάχη, το σκηνικό είναι έτοιμο για μια επικίνδυνη κούρσα εξοπλισμών με τεχνολογίες αιχμής, εκτός αν διδαχτούμε από τα λάθη του παρελθόντος και αποδεχτούμε τα πολλαπλά οφέλη της διεθνούς συνεργασίας.
ΥΓ: Το 2021 το μέλλον των Παγκόσμιων Δυνάμεων φαίνεται ότι μας αφορά πολύ περισσότερο απ’ ό,τι νομίζουμε. Οι νέοι «Ψυχροί Πόλεμοι» που αναδύονται σε διάφορα σημεία της υδρογείου θα καθορίσουν την παγκόσμια πολιτική σκηνή για τουλάχιστον μια δεκαετία. Και στα βιβλία του Τιμ Μάρσαλ μπορούμε να βρούμε τις πραγματικές απαντήσεις για όσα ακούμε στα δελτία ειδήσεων.
Pingback: Το αίνιγμα Πούτιν – Dioptra Blog
Pingback: Ουκρανία: Το χρονικό ενός προαναγγελθόντος πολέμου; – Dioptra Blog