Αφγανιστάν: Το νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών

Οι λέξεις µπορούν να σου εξηγήσουν τι συµβαίνει, αλλά οι χάρτες είναι αυτοί που θα σε βοηθήσουν να κατανοήσεις το γιατί. Η προσέγγιση αυτή κάθε άλλο παρά καινούρια είναι, καθώς η αξία της γεωγραφίας ήταν γνωστή ήδη από την αρχαιότητα.

Ωστόσο,όσο αυτονόητη κι αν φαίνεται, δεν τυγχάνει πάντοτε της προσοχής που της αρµόζει, ιδίως στα δελτία ειδήσεων όπου βασιλεύουν η τρέχουσα επικαιρότητα και η νέα πληροφορία. Η αναλλοίωτη στον χρόνο γεωγραφική πραγµατικότητα δεν αποτελεί είδηση, ούτε θα τραβήξει πολλά κλικς, όπως συµβαίνει µε τις εκρήξεις βίας και την καταφυγή στη χρήση των όπλων.

Αυτό όµως που εκ πρώτης όψεως µοιάζει ως «αδικαιολόγητη βία» µπορεί να εδράζεται στην ωµή λογική της στυγνής γεωγραφικής πραγµατικότητας. Η βίαιη εκκαθάριση µιας περιοχής και η ένταξή της σε κάποια σφαίρα επιρροής είναι µια τακτική που ο Μάρσαλ συνάντησε πολλές φορές ως πολεµικός ανταποκριτής και η οποία τον οδήγησε στην αναζήτηση των βαθύτερων αιτιών.

Πρώτη φορά τη συνάντησε στη Βοσνία στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν οι στρατιωτικοί µε τους οποίους συνοµιλούσε του εξηγούσαν καθισµένοι γύρω από ένα τραπέζι γεµάτο λεπτοµερείς χάρτες γιατί έπρεπε να προχωρήσουν στην κατάληψη µιας φαινοµενικά ασήµαντης κοιλάδας. Το ίδιο επαναλήφθηκε αργότερα στο Κόσοβο, στο Ιράκ, στη Συρία και πιο πρόσφατα στο Αφγανιστάν.

Και όσο κι αν οι εποχές αλλάζουν, κάποια πράγματα, όπως τα βουνά ή οι πεδιάδες, δεν μετακινούνται.

Πράγµατι, η τεχνολογία µπορεί να «λυγίσει», λέει χαρακτηριστικά ο Μάρσαλ, τα σίδερα της γεωγραφικής φυλακής, όπως άλλωστε συνέβαινε κατά καιρούς καθ’ όλη την ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης. Μπορεί όµως να τα σπάσει;

Η τεχνολογία προσφέρει διαρκώς νέα µέσα, αλλά το πώς αυτά θα αξιοποιηθούν για να εξυπηρετήσουν τους επιδιωκόµενους στόχους είναι ζήτηµα πολιτικής. Και η πολιτική έχει πάντοτε µια γεωγραφική αναφορά.

Αν υποτιµήσεις τον παράγοντα γεωγραφία, αυτή στο τέλος θα σε τιµωρήσει, όπως έµαθαν οι Αµερικανοί στο Ιράκι και στο Αφγανιστάν.

Δορυφορική τεχνολογία ενάντια στα στοιχεία της φύσης 

Γράφει ο Τιμ Μάρσαλ στο βιβλίο του «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας»: Η κατανόηση του πόσο καθοριστικό είναι το γεωγραφικό περιβάλλον στην κάλυψη της ειδησεογραφίας στα Βαλκάνια µε ωφέλησε ιδιαί­­τερα στα χρόνια που ακολούθησαν. Για παράδειγµα, το 2001, λίγες εβδοµάδες µετά την 11η Σεπτεµβρίου, είδα µε τα ίδια µου τα µάτια πώς το κλίµα, έστω και µε τα σύγχρονα τεχνολογικά µέσα, εξακολουθεί να ορίζει τις στρατιωτικές επιλογές ακόµα και των ισχυρότερων στρατών του κόσµου.

Βρισκόµουν στο βόρειο Αφγανιστάν, έχοντας διασχίσει πάνω σε µια σχεδία το ποτάµιο σύνορο από το Τατζικιστάν, προκειµένου να ενσωµατωθώ στα στρατεύµατα της Βόρειας Συµµαχίας που πολεµούσαν τους Ταλιµπάν.

Τα αµερικανικά µαχητικά και βοµβαρδιστικά αεροσκάφη βρίσκονταν ήδη στον αέρα, σφυροκοπώντας θέσεις των Ταλιµπάν και της Αλ Κάιντα στις ψυχρές, αµµώδεις κοιλάδες και στους λόφους ανατολικά της Μαζάρ-ι-Σαρίφ, προκειµένου να ανοίξουν τον δρόµο για την προέλαση στην Καµπούλ. Μερικές εβδοµάδες αργότερα ήταν προφανές ότι η Βόρεια Συµµαχία προετοιµαζόταν να κινηθεί νότια. Και τότε, όλη η πλάση άλλαξε µονοµιάς χρώµα.

Είχε ξεσπάσει η πιο έντονη αµµοθύελλα που έχω συναντήσει ποτέ, δίνοντας στα πάντα ένα µουσταρδοκίτρινο χρώµα. Ακόµα και ο αέρας ολόγυρά µας έµοιαζε να έχει την ίδια απόχρωση, πυκνός καθώς ήταν από τους κόκκους της άµµου. Για τριάντα έξι ολόκληρες ώρες το µόνο που κινούνταν ήταν η άµµος. Στην κορύφωση της θύελλας, δεν µπορούσες να δεις πέρα από µερικά µέτρα και το µόνο που ήταν ξεκάθαρο ήταν πως η προέλαση θα έπρεπε να περιµένει µέχρι να βελτιωθεί ο καιρός.

Η δορυφορική τεχνολογία των Αµερικανών, η τελευταία λέξη της επιστήµης, δεν µπορούσε να προσφέρει τίποτα, βουτηγµένη καθώς ήταν στο σκοτάδι από τις άγριες δυνάµεις του κλίµατος αυτού του τόπου. Όλοι, από τον πρόεδρο Μπους και το Γενικό Επιτελείο µέχρι τις χερσαίες δυνάµεις της Βόρειας Συµµαχίας, έπρεπε πολύ απλά να περιµένουν.

Ύστερα έβρεξε και η άµµος που είχε κατακαθίσει πάνω σε όλους και σε όλα µετατράπηκε σε λάσπη. Η βροχή έπεφτε µε τόση ορµή, ώστε οι φτιαγµένες από ψηµένο πηλό καλύβες στις οποίες µέναµε έδιναν την εντύπωση πως έλιωναν. Και πάλι ήταν σαφές ότι η προέλαση προς νότο έπρεπε να περιµένει τη γεωγραφία να πει την τελευταία της λέξη.

Οι επιταγές της γεωγραφίας, τις οποίες ο Αννίβας, ο Σουν Τσου και ο Μέγας Αλέξανδρος γνώριζαν τόσο καλά, εξακολουθούν να ισχύουν και για τις σηµερινές ηγεσίες.

Σημείωση: Αν θέλετε να δείτε την ιστορία να επαναλαμβάνετε, αξίζει να αναζητήσετε το εξαιρετικό ιστορικό μυθιστόρημα του Στίβεν Πρέσσφιλντ «Ματωμένη Εκστρατεία». Περιγράφει γλαφυρά την καταστροφική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Αφγανιστάν. Αν και έχουν μεσολαβήσει πάνω από δύο χιλιετίες, οι ομοιότητες είναι ανατριχιαστικές. Και τότε μια παγκόσμια υπερδύναμη δεν κατάφερε να υποτάξει τη χώρα που την υπερασπίζονταν μερικές φυλές «βαρβάρων».

Η Ρωσία και το Αφγανιστάν

Τον 20ο αιώνα η κοµµουνιστική Ρωσία δηµιούργησε τη Σοβιε­­τική Ένωση. Πίσω από τη ρητορική του συνθήµατος «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!», η ΕΣΣΔ δεν ήταν τίποτε άλλο από τη Ρωσική αυτοκρατορία σε µεγαλύτερη εκδοχή. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσµιο πόλεµο εκτεινόταν από τον Ειρηνικό µέχρι το Βερολίνο και από την Αρκτική µέχρι τα σύνορα µε το Αφγανιστάν – µια υπερδύναµη από οικονοµική, πολιτική και στρατιωτική άποψη, την οποία µόνο οι ΗΠΑ µπορούσαν να ανταγωνιστούν.

Προς τα τέλη του περασµένου αιώνα, η υπερεξάπλωση, η δαπάνη περισσότερων χρηµάτων απ’ όσα ήταν διαθέσιµα, τα αλόγιστα οικονοµικά σε µια γη που δεν ήταν σχεδιασµένη για ανθρώπους και η ήττα στα βουνά του Αφγανιστάν οδήγησαν όλα µαζί στην πτώση της ΕΣΣΔ και η ρωσική αυτοκρατορία συρρικνώθηκε πάνω-κάτω στο σχήµα της προ κοµµουνιστικής εποχής.

Η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979, µε σκοπό τη στήριξη της κοµµουνιστικής αφγανικής κυβέρνησης εναντίον των αντικοµµουνιστών µουσουλµάνων ανταρτών, δεν είχε ποτέ ως στόχο να φέρει τα οφέλη του µαρξισµού-λενινισµού στον λαό του Αφγανιστάν. Ο στόχος ήταν πάντα να διασφαλίσει η Μόσχα τον έλεγχο της περιοχής για να µην επιτρέψει να περάσει αυτός σε οποιονδήποτε άλλο.

Μοιραία, η εισβολή στο Αφγανιστάν έδωσε πνοή στο µεγάλο ρωσικό όνειρο να µπορέσει ο στρατός της χώρας να «ξεπλύνει τις αρβύλες του στα θερµά ύδατα του Ινδικού ωκεανού», κατά τα λεγόµενα του υπερεθνικιστή Ρώσου πολιτικού Βλαντίµιρ Ζιρινόφσκι, κι έτσι να αποκτήσει αυτό που δεν είχε ποτέ: ένα λιµάνι µε θερµά νερά, όπου το νερό δεν παγώνει τον χειµώνα, µε ελεύθερη πρόσβαση στις κύριες εµπορικές οδούς του κόσµου.

Κάποια λιµάνια της Αρκτικής, όπως το Μούρµανσκ, παγώνουν για αρκετούς µήνες κάθε χρόνο: το Βλαδιβοστόκ, το µεγαλύτερο ρωσικό λιµάνι στον Ειρηνικό ωκεανό, αποκλείεται από πάγο για περίπου τέσσερις µήνες και περικλείεται από την Ιαπωνική θάλασσα, η οποία ελέγχεται από την Ιαπωνία. Αυτό δεν αναστέλλει απλά τη ροή του εµπορίου. Εµποδίζει τον ρωσικό στόλο να λειτουργήσει ως πλανητική δύναµη. Επιπλέον, οι θαλάσσιες µεταφορές είναι πολύ φτηνότερες από τις χερσαίες ή τις αεροπορικές.

Ωστόσο, λόγω των επιβλητικών πεδιάδων της Κανταχάρ και των οροσειρών του Ινδοκούς, καµία δύναµη δεν έχει νικήσει ποτέ στο Αφγανιστάν, χαρίζοντάς του έτσι τον τίτλο «το Νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών». Η περιπέτεια στο Αφγανιστάν αναφέρεται καµιά φορά ως «το Βιετνάµ της Ρωσίας». Το όνειρο της Ρωσίας για ελεύθερες, θερµές θαλάσσιες οδούς άρχισε έκτοτε να ξεθωριάζει και ίσως σήµερα είναι πιο µακρινό απ’ όσο ήταν ποτέ τα τελευταία διακόσια χρόνια.

Η έλλειψη αυτή ενός θερµού λιµένα µε άµεση πρόσβαση στους ωκεανούς ήταν ανέκαθεν η αχίλλειος πτέρνα της Ρωσίας, καθώς θα είχε ισάξια στρατηγική σηµασία µε τη βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα. Η Ρωσία βρίσκεται σε γεωγραφικά µειονεκτική θέση και το µόνο που τη σώζει από το να είναι µια πολύ πιο κατώτερη δύναµη είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο της χώρας.

Δεν αποτελεί έκπληξη εποµένως ότι ο Πέτρος ο Μέγας, στη διαθήκη του το 1725, συµβούλεψε τους διαδόχους του να «πλησιάσουν όσο πιο κοντά γινόταν στην Κωνσταντινούπολη και την Ινδία. Όποιος κυβερνά εκεί θα είναι ο πραγµατικός ηγεµόνας του κόσµου. Κατά συνέπεια, προξενήστε διαρκείς πολέµους, όχι µόνο στην Τουρκία, αλλά και στην Περσία… Διεισδύστε µέχρι τον Περσικό κόλπο, προωθηθείτε µέχρι την Ινδία».

Σημείωση: Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τη γεωπολιτική θέση της Ρωσίας και τη στρατηγική της από την εποχή του Τσάρου μέχρι τον Πούτιν, έχουμε γράψει ένα ακόμα αναλυτικό άρθρο: «Γιατί ο Πούτιν και ο Στάλιν θέλουν το ίδιο κομμάτι πίτσας».

Η σημαία του Αφγανιστάν

Κλείνουμε, με ένα χαρακτηριστικό του Αφγανιστάν, που έχει ιδιαίτερη σημασία, όπως για κάθε έθνος. Αυτό το κομμάτι ύφασμα για το οποίο, σύμφωνα με πολλούς ανά τους αιώνες, αξίζει να θυσιάσεις τη ζωή σου.

Το Αφγανιστάν είναι ακόμα ένα μη αραβικό κράτος του οποίου το εθνικό σύμβολο αντηχεί την προέλαση του Ισλάμ εκτός Αραβίας. Θεωρείται επίσης το κράτος με τις περισσότερες αλλαγές στην εθνική σημαία του από οποιαδήποτε άλλη χώρα κατά τον εικοστό αιώνα, και ακόμα και πριν την εκ νέου άνοδο των Ταλιμπάν δεν είχε εντελώς κατασταλάξει.

Η εκδοχή που είχε υιοθετήσει η μέχρι πρότινος κυβέρνηση χρονολογείται από το 2002 (παρότι τροποποιήθηκε ελαφρώς το 2004), μετά την προηγούμενη ανατροπή των Ταλιμπάν.

Έχει τρεις κάθετες λωρίδες – μαύρη, κόκκινη και πράσινη – και στη μέση το εθνικό έμβλημα του Αφγανιστάν. Το μαύρο λέγεται ότι συμβολίζει το παρελθόν, ως το χρώμα των προηγούμενων εκδοχών της σημαίας. Το κόκκινο είναι για το αίμα που χύθηκε για να απελευθερωθεί η χώρα από την κατοχή. Και το πράσινο συμβολίζει το Ισλάμ αλλά και την ελπίδα για το μέλλον. Στη μέση βρίσκεται ένα λευκό έμβλημα το οποίο απεικονίζει ένα τζαμί, συμβολίζοντας τη θρησκεία της χώρας. Από πάνω του είναι γραμμένη η σαχάντα και από κάτω οι λέξεις Αλλάχου Άκμπαρ – ο Θεός είναι Μεγάλος. Στη σημαία αναγράφεται το έτος 1298, το οποίο αντιστοιχεί με το 1919 στο ισλαμικό ημερολόγιο, όταν δηλαδή το Αφγανιστάν κέρδισε την ανεξαρτησία του από τους Βρετανούς. Κάτω από το τζαμί είναι γραμμένη η λέξη «Αφγανιστάν.» Το τζαμί περιβάλλεται από δεμάτια σιτηρών, απεικονίζοντας μια από τις κύριες καλλιέργειες της χώρας. Μια άλλη βασική καλλιέργεια είναι η παπαρούνα, αλλά ίσως θα έστελνε το λάθος μήνυμα αν ήταν αυτή που θα απεικονιζόταν.

Ως ενοποιητική σημαία δεν σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Η χώρα παρέμεινε πολυκερματισμένη και ειδικά στο νότο μεγάλα τμήματα του πληθυσμού δεν αισθάνονταν την παραμικρή αφοσίωση στη σημαία, παρόλο που έβλεπαν με τρόμο τη λευκή σημαία των Ταλιμπάν να ανεμίζει σε πολυάριθμες πόλεις και χωριά.

Γράφει ο Τιμ Μάρσαλ στο βιβλίο του «Για μια σημαία»: Το 2012 πέρασα μερικές εβδομάδες με τις βρετανικές και αφγανικές δυνάμεις στην πόλη Σανγκίν της Επαρχίας Χελμάντ. Σε μια από τις περιπολίες, οι αφγανικές δυνάμεις επέμεναν να αφιερώσουν πολλές ώρες για να μεταβούν και να υποστείλουν μια σημαία των Ταλιμπάν από ένα οχυρό, διακινδυνεύοντας σε μεγάλο βαθμό τη ζωή τους. Είχε, όμως, σημασία γι’ αυτούς διότι δεν μπορούσαν να επιτρέψουν να κυματίζει το σύμβολο μιας άλλης δύναμης.

Πρόσεξα τότε ότι πολλοί απ’ αυτούς προέρχονταν από τον βορρά και μιλούσαν διαφορετική γλώσσα από τους κατοίκους της Χελμάντ. Δεν ήταν καλός οιωνός. Μετά την αναχώρηση των Βρετανών (και των Αμερικανών), ο αφγανικός στρατός πάσχιζε να τα καταφέρει και οι ντόπιοι δεν είχαν ουδεμία εμπιστοσύνη σε μια κυβέρνηση που βρισκόταν εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά στην Καμπούλ.

Ως έναν βαθμό, η σημαία του Αφγανιστάν ήταν μόνο η σημαία της πρωτεύουσας. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι η σημαία των Ταλιμπάν είναι υψωμένη στον αέρα και κυματίζει μ’ έναν δυσοίωνο άνεμο.

Έχει αξία να σημειωθεί και κάτι τελευταίο για τη σημαία του Αφγανιστάν. Στον κώδικα της σημαίας του 1974, η κυβέρνηση προέβλεψε «τη χρήση της εθνικής σημαίας σε οποιοδήποτε διαστημικό όχημα εκτοξεύσει το Αφγανιστάν.» Είναι μια χώρα που έχει πραγματικά ανάγκη ένα πνεύμα αισιοδοξίας.

Όμως φέτος, οι πειραµατισµοί της Αµερικής µε την οικοδόµηση έθνους στις χώρες του εξωτερικού φαίνεται να έχουν φτάσει στο τέλος τους. 

Στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν και αλλού, οι ΗΠΑ υποτίµησαν το σθένος και την πυγµή των µικρών δυνάµεων και των διαφόρων φυλών. Η δική τους ιστορική εµπειρία φυσικής ασφάλειας και ενότητας µπορεί επίσης να τις οδήγησε να υπερεκτιµήσουν την ακτινοβολία του δηµοκρατικού ορθολογικού λόγου τους, σύµφωνα µε τον οποίο ο συµβιβασµός, η σκληρή δουλειά και η εκλογική διαδικασία θα υπερτερούσαν έναντι των αταβιστικών, βαθιά ριζωµένων ιστορικών φόβων του «άλλου», είτε πρόκειται για Σουνίτες, Σιίτες, Κούρδους, Άραβες, µουσουλµάνους ή χριστιανούς.

Οι Αμερικάνοι βασίστηκαν στην υπόθεση ότι οι λαοί θα ήθελαν να ενωθούν υπό µία σκέπη, ενώ στην πραγµατικότητα πολλοί δεν θα τολµούσαν ούτε να το διανοηθούν και θα προτιµούσαν να ζήσουν ο καθένας χωριστά εξαιτίας των παλαιότερων εµπειριών τους. Είναι µια θλιβερή διαπίστωση για την ανθρωπότητα, αλλά φαίνεται ότι αποτελεί ανά τους αιώνες και ανά τον κόσµο τη σκληρή πραγµατικότητα. Αυτό που έκαναν οι Αµερικανοί ήταν να σηκώσουν απότοµα το καπάκι ενός καζανιού που έβραζε και που µέσα του είχε κρυφτεί προς στιγµήν αυτή η πραγµατικότητα.

ΥΓ: Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τον κόσμο γύρω μας, προτείνουμε ανεπιφύλακτα την τριλογία της Γεωπολιτικής του Tim Marshall. Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας, Υψώνοντας Τείχη, Για μια σημαία.