Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο «Επαναστάσεις – Όταν οι λαοί γράφουν ιστορία»
Οι σημαίες που κραδαίνουν τα πλήθη, που κυματίζουν υψωμένες στις κορυφές των οδοφραγμάτων ή στα αετώματα των κτιρίων όπου εδρεύει η εξουσία, που κατακτώνται ή αρπάζονται από τον εχθρό, που ανεμίζουν στον δημόσιο χώρο, βρίσκονται στον πυρήνα της επαναστατικής εποποιίας, της σκηνοθεσίας της και της εικονογραφίας της. Στην επαναστατική μάχη, η σημαία είναι το αναγνωριστικό λάβαρο που επιτρέπει να αναγνωρίζουμε τους δικούς μας μέσα στη σύγχυση της συμπλοκής.
Ενθουσιάζει, παρακινεί να ριχτούμε στη μάχη – κινήσεις και πρακτικές εμφανώς στρατιωτικού χαρακτήρα. Οι σημαίες αποτελούν στρατηγικά στοιχεία στις μάχες και επίσης βρίσκονται στον πυρήνα του τελετουργικού των νέων εξουσιών. Το ζητούμενο είναι όντως η κατάληψη του δημόσιου χώρου, απαλλαγμένου από τα εμβλήματα των καθεστώτων που ανατράπηκαν μέσα σε έναν εικονοκλαστικό πυρετό, όπου τα αγάλματα γκρεμίζονται, τα σύμβολα ξηλώνονται, οι παλιές σημαίες κατεβάζονται για να υψωθούν στη θέση τους νέα σύμβολα και νέες σημαίες. Όταν δε η επανάσταση που θριάμβευσε αφήνει τη θέση της στα καθεστώτα που εγκαθιδρύει, η σημαία χάνει την ανατρεπτική της δύναμη για να μετατραπεί σε αντικείμενο μνήμης και σύμβολο εξουσίας και ισχύος. Πράγματι, πολλά κράτη έχουν για σημαία ένα επαναστατικό λάβαρο, όπως η αμερικανική αστερόεσσα, οι τρίχρωμες σημαίες της Γαλλίας, της Γερμανίας ή της Ιταλίας και η κόκκινη σημαία της ΕΣΣΔ.
Στις επαναστάσεις, οι σημαίες είναι πολιτικά εμβλήματα και συμβολίζουν ιδέες, κόμματα, προγράμματα. Συχνά, η σημαία κοσμείται με συνθήματα, με σύμβολα που υπερτονίζουν το νόημα των χρωμάτων κι ενίοτε το αλλάζουν. Ως εκ τούτου, οι σημαίες έχουν μια ιστορία που, από τη μια επανάσταση στην άλλη, τις φορτίζει με μνήμες και αναφορές.
Τα τρία γαλλικά χρώματα (το μπλε και το κόκκινο του Παρισιού, που περιστοιχίζουν το λευκό του βασιλείου) συνενώθηκαν αρχικά για να σχηματίσουν την κονκάρδα της εθνοφυλακής, τον Ιούλιο του 1789. Δεν αργούν να γίνουν τα χρώματα των επαναστατών πατριωτών και κοσμούν σε λίγο τις σημαίες, άλλοτε σε οριζόντιες λωρίδες κι άλλοτε σε κάθετες, με σειρά που ποικίλλει. Εν συνεχεία, προπορεύονται των γαλλικών στρατευμάτων που διαδίδουν την επανάσταση στην Ευρώπη, παρακινώντας τις αδελφές δημοκρατίες να αποκτήσουν παρόμοιες τρίχρωμες σημαίες. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, τα έθνη που ξεσηκώνονται ενάντια στους παραδοσιακούς μονάρχες σηκώνουν στις επαναστάσεις τους αυτές τις εθνικές σημαίες. Στη Γαλλία, το 1815, όταν παλινορθώνεται η μοναρχία, η σημαία του επαναστατικού έθνους αντικαθίσταται με μια λευκή σημαία, που συνδέεται εφεξής σαφώς με τον βασιλιά (πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, η λευκή σημαία ήταν εκείνη του βασιλείου της Γαλλίας και όχι του βασιλιά). Τα τρία χρώματα ανακτούν τότε μια ανατρεπτική νεότητα. Και πράγματι, η τρίχρωμη σημαία κραδαίνεται το 1830 εναντίον του Καρόλου Ι΄ και καθίσταται η σημαία της επανάστασης του Ιούλη.
Η κόκκινη σημαία γεννιέται επίσης από τη Γαλλική Επανάσταση. Αρχικά, είναι η σημαία της τάξης, το κόκκινο πανί που επιβάλλεται από τον στρατιωτικό νόμο να σηκώνουν οι δυνάμεις καταστολής ως προειδοποίηση σε περίπτωση διασάλευσης της τάξης. Όταν στις 17 Ιουλίου 1791 η επαναστατική Εθνοσυνέλευση διατάζει την εθνοφυλακή να πυροβολήσει το πλήθος που ζητά την κατάργηση της μοναρχίας, η κόκκινη σημαία ανεμίζει στο Πεδίο του Άρεως. Αλλά την οικειοποιούνται τότε οι αβράκωτοι και αλλάζουν τη σημασία της μετατρέποντάς τη σε κάλεσμα για την καταστολή των αντεπαναστατών. Η κόκκινη σημαία, συχνά κοσμούμενη με το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος», εντάσσεται έτσι στη ριζοσπαστική λαϊκή κουλτούρα.
Έκτοτε, οι γαλλικές επαναστάσεις συνοδεύονται με μάχες σημαιών. Η τρίχρωμη σημαία είναι εκείνη των φιλελεύθερων επαναστατών, κληρονόμων του 1789, υπερασπιστών της τάξης όσο και των ελευθεριών. Η κόκκινη είναι η σημαία των ριζοσπαστών, κληρονόμων του 1793, οπαδών της κοινωνικής και δημοκρατικής επανάστασης. Οι εξεγερμένοι του 1832 σηκώνουν την κόκκινη σημαία ενάντια στην τρίχρωμη της μοναρχίας του Ιούλη. Το 1848, η μάχη των χρωμάτων κάνει θραύση: την επαύριο της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας, ένα πλήθος εργατών επιχειρεί να επιβάλει την κόκκινη σημαία. Ο Λαμαρτίνος θα αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει όλο του το ταλέντο για να υπερασπιστεί τα τρία χρώματα, των οποίων η υπερίσχυση είναι συμβολική: η «κοινωνική» παραμερίστηκε. Η μάχη ξαναρχίζει το 1870. Μετά την ανακήρυξη της δημοκρατίας, την επαύριο της ήττας των στρατευμάτων του Λουδοβίκου Βοναπάρτη στο Σεντάν, οι βουλευτές προσέρχονται στο Δημαρχείο του Παρισιού και κατεβάζουν την κόκκινη σημαία που είχαν υψώσει μερικοί ριζοσπάστες. Η Κομμούνα, αντίθετα, την κάνει λάβαρό της, πριν γίνει το σάβανό της.
Η Ρωσική Επανάσταση, η οποία δανείζεται πολλά σύμβολα από τις γαλλικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα από την Κομμούνα, ξανασηκώνει την κόκκινη σημαία, πολύ περισσότερο αφού το κόκκινο είναι λαοφιλές στη Ρωσία, όπου κατέχει σημαντική θέση στην ορθόδοξη θρησκεία. Μερικούς μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, το νέο σοβιετικό καθεστώς επιλέγει το έμβλημά του προσθέτοντας το σφυροδρέπανο στην κόκκινη σημαία. Οι μπολσεβίκοι συνεχίζουν έτσι μια παλιά παράδοση, που κληροδότησε εν μέρει η Γαλλική Επανάσταση και στην οποία και η μασονία έχει παίξει τον ρόλο της, καθώς κοσμεί τα λάβαρά της με εργαλεία. Το σφυροδρέπανο συμβολίζει τον εργαζόμενο λαό (εργάτες και αγρότες), παραπέμπει στην εικόνα του σιδηρουργείου, συμβόλου της οικοδόμησης μιας νέας τάξης, και στη συμπληρωματικότητα του άντρα και της γυναίκας, καθώς το δρεπάνι συνδέεται με τη γυναικεία εργασία και το σφυρί με την αντρική.
Στην ΕΣΣΔ, η κόκκινη σημαία θεσμοποιείται και γίνεται σύμβολο εξουσίας. Αλλού, διατηρεί το ανατρεπτικό της νόημα και χρησιμεύει ως έκφραση συγγένειας με τη Ρωσική Επανάσταση, τη μαρξιστική σκέψη και τον μεγάλο αδελφό της Μόσχας. Συχνά, άλλωστε, κοσμείται με πορτρέτα του Μαρξ, του Λένιν και του Στάλιν. Επίσης, την ξαναβρίσκουμε στην Κινεζική Επανάσταση ή στο καθεστώς του Κάστρο, σε συνδυασμό με το πορτρέτο του Τσε.
Μια άλλη σημαία (και μια άλλη θεώρηση της επανάστασης) έρχεται να συναγωνιστεί την κόκκινη σημαία. Μετά την Κομμούνα του Παρισιού, η Λουίζ Μισέλ, την οποία αποκαλούσαν «κόκκινη παρθένο», επιλέγει τη μαύρη σημαία, του πένθους αλλά και της συνέχισης του αγώνα, αντί της κόκκινης που βάφτηκε από το αίμα των κομμουνάρων. Την ίδια περίοδο, οι αναρχικοί, που ολοκλήρωσαν τη ρήξη τους με τους μαρξιστές της Πρώτης Διεθνούς, υιοθετούν επίσης τη μαύρη σημαία. Την ξαναβρίσκουμε αργότερα στο Μεξικό, στον στρατό του Ζαπάτα, αλλά συμπληρωμένη μ’ έναν σταυρό και μια εικόνα της Παναγίας –σύμβολο της συνάντησης του αναρχισμού με τον καθολικισμό, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Λατινικής Αμερικής–, καθώς και στους Ρώσους αναρχικούς, οι οποίοι την αντιπαραθέτουν στην κόκκινη των μπολσεβίκων.
Στους αναρχοσυνδικαλιστικούς κύκλους, η ιδεολογική σύνθεση εκφράζεται με την προσθήκη χρωμάτων: στην Ισπανία, η Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (CND – Confederación Νacional del Trabajo), ακολουθώντας τη ριζοσπαστική της πτέρυγα, την Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI – Federación Anarquista Ibérica), υιοθετεί το κόκκινο και το μαύρο χωρισμένα από μια διαγώνιο, σημαία που κραδαίνει στη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου πολέμου. Τα ίδια χρώματα, αλλά αυτή τη φορά σε οριζόντιες λωρίδες, τα ξαναβρίσκουμε στην Κούβα, στη σημαία του Κινήματος της 26ης Ιούλη, στο οποίο μετέχει ένα ισχυρό αναρχικό ρεύμα. Αλλά μετά την κατάληψη της εξουσίας ο Κάστρο την αντικαθιστά με την εθνική κουβανική σημαία: επιδιώκει έτσι να τονίσει την εθνική και αντιιμπεριαλιστική διάσταση της επανάστασης, που εξασφαλίζουν τη συναίνεση της κουβανικής κοινωνίας, αλλά και να δηλώσει τον αποκλεισμό των αναρχικών την επαύριο της νίκης.
Οι σημαίες, έγχρωμες παραπομπές στις επαναστατικές παραδόσεις, δείχνουν τις διεκδικούμενες συγγένειες. Στις διαδηλώσεις του 1968, απαντάμε ένα πολύχρωμο μείγμα: οι κόκκινες, μαύρες, κοκκινόμαυρες και βορειοβιετναμέζικες σημαίες ανεμίζουν στις φοιτητικές διαδηλώσεις του Καρτιέ Λατέν και ανακεφαλαιώνουν τη μακρόχρονη ιστορία των σημαιών των επαναστάσεων. Ιστορία όπου οι τελευταίες επαναστάσεις έρχονται να προσθέσουν τις τελευταίες αλλαγές σημαιών: επάνοδος των εθνικών σημαιών στις βελούδινες επαναστάσεις ενάντια στην κόκκινη σημαία που σήμαινε την υποταγή στη σοβιετική εξουσία, επινόηση νέων χρωμάτων (πορτοκαλί, ροζ) στις σημαίες των «έγχρωμων επαναστάσεων» του τέλους του 20ού αιώνα ενάντια στα καθεστώτα που είχαν υιοθετήσει ξανά τις εθνικές σημαίες. Μετά την Αραβική Άνοιξη του 2011 διαπιστώνουμε, στη λεκάνη της Μεσογείου, την επιστροφή των σημαιών της ανεξαρτησίας ενάντια στις σημαίες των καθεστώτων που αμφισβητούνται.
? Ανακαλύψτε στο βιβλίο «Επαναστάσεις» ένα πανόραμα των επαναστάσεων, ένα άλμα στο παρελθόν των τελευταίων τεσσάρων αιώνων, για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς, πότε και γιατί οι λαοί ξεσηκώνονται ώστε να γράψουν ιστορία! Το βιβλίο, που θα το βρείτε σε όλα τα βιβλιοπωλεία, το υπογράφουν οι ιστορικοί και καθηγητές Felix Chartreux, Maud Chirio, Mathilde Larrere, Vincent Lemire και Eugenia Palieraki, ενώ είναι σε μετάφραση του Ιωάννη Καυκιά.
Σας αρέσει η ιστορία και η φιλοσοφία; Έχουμε μερικά ακόμα σύντομα και εύληπτα άρθρα που μπορεί να σας ενδιαφέρουν:
-Τι είναι ο Διαφωτισμός
-Ποιος ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος
-Πώς κατέκτησαν τα δικαιώματά τους οι γυναίκες
-Τι είναι ο Αριστοτελισμός
-Τι είναι ο Φιλελευθερισμός